فصل هفتم: آثار شناخت خدا
7 / 1 خدا دوستی
فصل هفتم: آثار شناخت خدا7 / 1خدا دوستیقرآن«و کسانی که ایمان آورده اند ، خدا را دوست تر می دارند» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در دعای «جوشن کبیر» :ای آن که مُراد غاییِ مریدان است ! ای آن که نهایتِ خواستِ عارفان است ! ای آن که مطلوب نهایی طالبان است!
امام علی علیه السلام در دعا :ای آرزوی عارفان ، و امید آرزومندان!
امام علی علیه السلام :شوق ، یارِ نابِ عارفان است .
امام علی علیه السلام در خطبه ای در توصیف فرشتگان :ایمان راستین ، میان ایشان و شناخت خداوند پیوند زد و یقینِ به او ، آنان را پاک شیفته او ساخت و خواست هایشان ، به آنچه در نزد اوست ، منحصر گشت و جز آن ، چیزی نخواستند . شیرینیِ شناخت پروردگار را چشیدند ، و از جام محبّت او سیراب شدند و درخت ترسِ از او ، در اعماق دل هایشان ریشه دوانید .
.
ص: 304
عنه علیه السلام فی دُعائِهِ :یا غایَهَ آمالِ العارِفینَ ، یا غِیاثَ المُستَغیثینَ ، یا حَبیبَ قُلوبِ الصَّادِقینَ . (1)
الإمام الحسن علیه السلام :مَن عَرَفَ اللّهَ أَحَبَّهُ . (2)
الإمام زین العابدین علیه السلام :إلهی ما أَلَذَّ خَواطِرَ الإِلهامِ بِذِکرِکَ عَلَی القُلوبِ ! وما أَحلَی المَسیرَ إلَیکَ بِالأَوهامِ فی مَسالِکِ الغُیوبِ! وما أَطیَبَ طَعمَ حُبِّکَ! وما أَعذَبَ شِربَ قُربِکَ! فَأَعِذنا مِن طَردِکَ وإبعادِکَ، وَاجعَلنا مِن أَخَصِّ عارِفیکَ. (3)
7 / 2خَشیَهُ اللّه عز و جلِالکتاب«إِنَّمَا یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاؤُاْ» . (4)
.
1- .مصباح المتهجّد : ص 847 ح 910 ، إقبال الأعمال : ج 3 ص 335 کلاهما عن کمیل النخعی ، البلد الأمین : ص 190 .
2- .تنبیه الخواطر : ج 1 ص 52 .
3- .بحار الأنوار : ج 94 ص 151 نقلاً عن بعض کتب الأصحاب .
4- .فاطر : 28 .
ص: 305
7 / 2 خشیت از خدا
امام علی علیه السلام در دعا :ای نهایتِ آرزوی عارفان ، ای یاور یاری جویان ، ای محبوب دل صادقان!
امام حسن علیه السلام :هر که خدا را بشناسد ، عاشق او می شود .
امام زین العابدین علیه السلام :معبود من! وه که چه لذّتبخش است خطورات الهام یاد تو بر دل ها! وه که چه شیرین است گشت و گذار با شهپر خیال در وادی غیب ها! وه که چه خوش است طعم محبّت تو! وه که چه گواراست شراب قُرب تو! پس ، ما را از رانده شدن و دور ماندن از درگاهت پناه بخش ، و از خصوصی ترین عارفانت قرارمان ده !
7 / 2خشیت از خدا (1)قرآن«از بندگان خدا ، تنها دانایان اند که از او می ترسند» .
.
1- .خشیت : ترس ناشی از عظمت صاحب حشمت و شکوه را گویند .
ص: 306
الحدیثسنن الدارمی عن عطاء :قالَ موسی : ... یا رَبِّ ، أَیُّ عِبادِکَ أَخشی لَکَ ؟ قالَ : أَعلَمُهُم بی . (1)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن کانَ بِاللّهِ أَعرَفَ کانَ مِنَ اللّهِ أَخوَفَ . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :أَعلَمُ النّاسِ بِاللّهِ أَکثَرُهُم خَشیَهً لَهُ . (3)
عنه علیه السلام مِن دُعاءٍ کانَ یَدعو بِهِ بَعدَ رَکعَتَیِ الفَجرِ :سُبحانَکَ اللّهُمَّ وبِحَمدِکَ ، مَن ذا یَعرِفُ قَدرَکَ فَلا یَخافُکَ! ومَن ذا یَعلَمُ ما أَنتَ فَلا یَهابُکَ! (4)
الإمام زین العابدین علیه السلام فی تَمجیدِ اللّهِ عز و جل :سُبحانَکَ ، عَجَبا لِمَن (5) عَرَفَکَ کَیفَ لا یَخافُکَ ! (6)
عنه علیه السلام :مَا العِلمُ بِاللّهِ وَالعَمَلُ إِلّا إِلفانِ مُؤتَلِفانِ ؛ فَمَن عَرَفَ اللّهَ خافَهُ . (7)
عنه علیه السلام مِن دُعائِهِ فی زِیارَهِ قَبرِ أَمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام :اللّهُمَّ إِنَّ قُلُوبَ المُخْبِتینَ إِلَیکَ والِهَهٌ . . . وأَفئِدَهَ العارِفینَ مِنکَ فازِعَهٌ . (8)
.
1- .سنن الدارمی : ج 1 ص 108 ح 368 ، الزهد لابن المبارک : ص 75 ح 223 وص 188 ح 533 .
2- .جامع الأخبار : ص 258 ح 682 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 393 ح 64 نقلاً عن روضه الواعظین .
3- .غرر الحکم : ج 2 ص 430 ح 3157 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 111 ح 2418 .
4- .بحار الأنوار : ج 87 ص 341 ح 19 وج 94 ص 245 ح 11 کلاهما نقلاً عن الاختیار لابن الباقی .
5- .فی المصدر : «من» ، والتصویب من بحار الأنوار .
6- .رجال الکشّی : ج 1 ص 335 ح 188 عن سعید بن المسیّب ، بحار الأنوار : ج 86 ص 227 ح 46 .
7- .الکافی : ج 8 ص 16 ح 2 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 38 ، الأمالی للمفید : ص 202 ح 33 کلّها عن أبی حمزه ، تحف العقول : ص 254 وفیهما زیاده «بطاعته» بعد «العمل» ، بحار الأنوار : ج 78 ص 150 ح 11 .
8- .کامل الزیارات : ص 92 ح 93 عن مهدی بن صدقه الرقّی عن الإمام الرضا عن أبیه عن الإمام الباقر علیهم السلام ، مصباح المتهجّد : ص 738 ح 830 عن جابر الجعفی عن الإمام الباقر عنه علیهماالسلام ، بحار الأنوار : ج 100 ص 264 ح 2 .
ص: 307
حدیثسنن الدارمی به نقل از عطا :خ موسی گفت : ... پروردگارا! کدامین بندگانت از تو ترسان تر است؟ فرمود : «آن که به من داناتر است» .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آن که خداشناس تر است ، خداترس تر است .
امام علی علیه السلام :هر که خدا را بیشتر بشناسد ، ترسش از او بیشتر است .
امام علی علیه السلام در دعای خویش که بعد از دو رکعت نماز صبح می خواند :منزّهی تو ای خداوند و ستایش ، مخصوص توست . کیست که مقام تو را بشناسد و از تو نترسد؟! و کیست که بداند تو کیستی و از تو نهراسد؟!
امام زین العابدین علیه السلام در تمجید خداوند عز و جل :منزّهی تو! شگفتا از کسی که تو را می شناسد ، [که] چگونه از تو نمی ترسد!
امام زین العابدین علیه السلام :شناخت خدا و عمل [به طاعت او] ، دو یار همدم اند . پس ، کسی که خدا را بشناسد ، از او می ترسد .
امام زین العابدین علیه السلام در دعای خویش در زیارت قبر امیر مؤمنان علیه السلام :بار خدایا! دل های خاکساران ، شیفته تو اند ... و دل های عارفان ، هراسان از تو .
.
ص: 308
الإمام الباقر علیه السلام :فی حِکمَهِ آلِ داودَ : ... یابنَ آدَمَ ، أَصبَحَ قَلبُکَ قاسِیا وأَنتَ لِعَظَمَهِ اللّهِ ناسِیا ، فَلَو کُنتَ بِاللّهِ عالِما ، وبِعَظَمَتِهِ عارِفا لَم تَزَل مِنهُ خائِفا ، ولِوَعدِهِ راجِیا ، وَیحَکَ ، کَیفَ لا تَذکُرُ لَحَدَکَ وَانفِرادَکَ فیهِ وَحدَکَ ! (1)
الإمام الصادق علیه السلام :إِنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی أَوحی إِلی داودَ علیه السلام : ... ما لی أَراکَ ساکِتا ؟ قالَ : خَشیَتُکَ أَسکَتَتنی . (2)
7 / 3الرَّغبَهُ فیما عِندَ اللّه عز و جلِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :قالَ داودُ علیه السلام : یا رَبِّ! حَقٌّ لِمَن عَرَفَکَ أَلّا یَقطَعَ رَجاءَهُ مِنکَ . (3)
الإمام علیّ علیه السلام :یَنبَغی لِمَن عَرَفَ اللّهَ سُبحانَهُ أَن یَرغَبَ فیما لَدَیهِ . (4)
عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن عَرَفَ رَبَّهُ کَیفَ لا یَسعی لِدارِ البَقاءِ! (5)
7 / 4طاعَهُ اللّه عز و جلِالإمام زین العابدین علیه السلام :مَا العِلمُ بِاللّهِ وَالعَمَلُ إِلّا إِلفانِ مُؤتَلِفانِ ؛ فَمَن عَرَفَ اللّهَ خافَهُ ، وحَثَّهُ الخَوفُ عَلَی العَمَلِ بِطاعَهِ اللّهِ ، وإِنَّ أَربابَ العِلمِ وأَتباعَهُمُ الَّذینَ عَرَفُوا اللّهَ فَعَمِلوا لَهُ ورَغِبوا إِلَیهِ ، وقَد قالَ اللّهُ : «إِنَّمَا یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاؤُاْ» . (6)
.
1- .الأمالی للطوسی : ص 203 ح 346 عن سعد بن زیاد العبدی عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 14 ص 36 ح 10 .
2- .الأمالی للصدوق : ص 263 ح 280 ، قصص الأنبیاء للراوندی : ص 199 ح 254 کلاهما عن یونس بن ظبیان ، مشکاه الأنوار : ص 400 ح 1326 ، بحار الأنوار : ج 14 ص 34 ح 3 .
3- .قرب الإسناد : ص 119 ح 417 عن الحسین بن علوان عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام ، الکافی : ج 2 ص 189 ح 5 ، الأمالی للصدوق : ص 701 ح 955 کلاهما عن عبد اللّه بن سنان عن الإمام الصادق علیه السلام ، ثواب الأعمال : ص 163 ح 1 عن الإمام الصادق علیه السلام ، معانی الأخبار : ص 374 ح 1 عن داود بن سلیمان عن الإمام الرضا عن الإمام الصادق علیهماالسلام ، بحار الأنوار : ج 74 ص 283 ح 1 .
4- .غرر الحکم : ج 6 ص 442 ح 10935 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 549 ح 10131 .
5- .غرر الحکم : ج 4 ص 340 ح 6265 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 329 ح 5648 .
6- .الکافی : ج 8 ص 16 ح 2 ، الأمالی للمفید : ص 202 ح 33 کلاهما عن أبیحمزه ، تحف العقول : ص 254 وفیهما زیاده «بطاعته» بعد «العمل» ، بحار الأنوار : ج 70 ص 344.
ص: 309
7 / 3 رغبت به آنچه نزد خداست
7 / 4 فرمان برداری از خدا
امام باقر علیه السلام :در حکمت آل داوود [آمده است] : « ... ای پسر آدم! دلت سخت گشته و عظمت خداوند را از یاد برده ای . اگر خدا را می شناختی و عظمت او را می دانستی ، پیوسته از او ترسان بودی و به وعده اش امیدوار . وای بر تو! چگونه به یاد گورت و تنهایی ات در آن نیستی؟» .
امام صادق علیه السلام :خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی کرد : « ... چه شده است که تو را خاموش می بینم؟» . داوود گفت : ترس از تو ، زبان مرا فرو بسته است .
7 / 3رغبت به آنچه نزد خداستپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :داوود علیه السلام گفت : پروردگارا! آن که تو را بشناسد ، سزد که امیدش را از تو نَبُرد .
امام علی علیه السلام :برای کسی که خداوند سبحان را می شناسد ، سزاوار است که به آنچه نزد اوست ، راغب باشد .
امام علی علیه السلام :تعجّب می کنم از کسی که پروردگارش را می شناسد ، چگونه برای سرای ماندگاری ، تلاش نمی کند!
7 / 4فرمان برداری از خداامام زین العابدین علیه السلام :خداشناسی و عمل ، دو یار همدم اند . پس ، هر که خدا را بشناسد ، از او می ترسد و ترس ، او را به فرمان برداری از خدا برمی انگیزد . دانشمندان و پیروان آنها کسانی هستند که خدا را شناختند و برای او کار کردند و خواهان او شدند . خداوند فرموده است : «از بندگان خدا ، تنها دانایان اند که از او می ترسند» .
.
ص: 310
7 / 5اجتِنابُ المَحارِمِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن عَرَفَ اللّهَ وعَظَّمَهُ مَنَعَ فاهُ مِنَ الکَلامِ ، وبَطنَهُ مِنَ الطَّعامِ ، وعَفا (1) نَفسَهُ بِالصِّیامِ وَالقِیامِ . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :مَن عَرَفَ کَفَّ . (3)
الإمام الرضا علیه السلام :إِن قالَ قائِلٌ : لِمَ أُمِرَ الخَلقُ بِالإِقرارِ بِاللّهِ وبِرَسولِهِ وحُجَّتِهِ وبِما جاءَ مِن عِندِ اللّهِ ؟ قیلَ : لِعِلَلٍ کَثیرَهٍ : مِنها : أَنَّ مَن لَم یُقِرَّ بِاللّهِ لَم یَتَجَنَّب مَعاصِیَهُ ، ولَم یَنتَهِ عَنِ ارتِکابِ الکَبائِرِ ، ولَم یُراقِب أَحَدا فیما یَشتَهی ویَستَلِذُّ مِنَ الفَسادِ وَالظُّلمِ ، وإِذا فَعَلَ النّاسُ هذِهِ الأَشیاءَ وَارتَکَبَ کُلُّ إِنسانٍ ما یَشتَهی ویَهواهُ مِن غَیرِ مُراقَبَهٍ لِأَحَدٍ کانَ فی ذلِکَ فَسادُ الخَلقِ أَجمَعینَ ، ووُثوبُ بَعضِهِم عَلی بَعضٍ ، فَغَصَبُوا الفُروجَ وَالأَموالَ ، وأَباحُوا الدِّماءَ وَالسَّبیَ ، وقَتَلَ بَعضُهُم بَعضا مِن غَیرِ حَقٍّ ولا جُرمٍ ، فَیَکونُ فی ذلِکَ خَرابُ الدُّنیا ، وهَلاکُ الخَلقِ ، وفَسادُ الحَرثِ وَالنَّسلِ . ومِنها : أَنَّ اللّهَ عز و جل حَکیمٌ ، ولا یَکونُ الحَکیمُ ولا یُوصَفُ بِالحِکمَهِ إِلّا الَّذی یَحظُرُ الفَسادَ ویَأمُرُ بِالصَّلاحِ ویَزجُرُ عَنِ الظُّلمِ ویَنهی عَنِ الفَواحِشِ ، ولا یَکونُ حَظرُ الفَسادِ وَالأَمرُ بِالصَّلاحِ وَالنَّهیُ عَنِ الفَواحِشِ إِلّا بَعدَ الإِقرارِ بِاللّهِ ومَعرِفَهِ الآمِرِ وَالنَّاهی ؛ فَلَو تُرِکَ النَّاسُ بِغَیرِ إِقرارٍ بِاللّهِ ولا مَعرِفَهٍ لَم یَثبُت أَمرٌ بِصَلاحٍ ، ولا نَهیٌ عَن فَسادٍ ؛ إِذ لا آمِرَ ولا ناهِیَ . ومِنها : أَنّا قَد وَجَدنَا الخَلقَ قَد یَفسُدونَ بِأُمورٍ باطِنَهٍ مَستورَهٍ عَنِ الخَلقِ ، فَلَولَا الإِقرارُ بِاللّهِ وخَشیَتُهُ بِالغَیبِ لَم یَکُن أَحَدٌ إِذا خَلا بِشَهوَتِهِ وَإِرادَتِهِ یُراقِبُ أَحَدا فی تَرکِ مَعصِیَهٍ وَانتِهاکِ حُرمَهٍ وَارتِکابِ کَبیرٍ (4) ، إِذا کانَ فِعلُهُ ذلِکَ مَستورا عَنِ الخَلقِ بِغَیرِ مُراقِبٍ لِأَحَدٍ فَکانَ یَکونُ فی ذلِکَ هَلاکُ الخَلقِ أَجمَعینَ ، فَلَم یَکُن قِوامُ الخَلقِ وصَلاحُهُم إِلّا بِالإِقرارِ مِنهُم بِعَلیمٍ خَبیرٍ یَعلَمُ السِّرَّ وأَخفی ، آمِرٌ بِالصَّلاحِ ، ناهٍ عَنِ الفَسادِ ، ولا یَخفی عَلَیهِ خافِیَهٌ ؛ لِیَکونَ فی ذلِکَ انزِجارٌ لَهُم یَخلون بِهِ مِن أَنواعِ الفَسادِ . (5)
.
1- .قال العلّامه المجلسی قدس سره : «وعفا» کذا ، وفی بعض النسخ «فعفی»؛ أی جعلها صافیهً خالصهً ، أو جعلها مندرسهً ذلیلهً خاضعهً ، أو وفّر کمالاتها . قال فی النهایه : أصل العفو المحو والطمس ، وعَفَت الریحُ الأثرَ : محَته وطمسته ... وعفا الشیءُ : کثر وزاد ، یقال : أعفیته وعفّیته ، وعفا الشیءُ : صَفا وخلص ، انتهی . وأقول : الأظهر مافی المجالس وغیره وأکثر نسخ الکتاب : «عنّی» أی أتعب ، والعنا بالفتح والمدّ : التعب (مرآه العقول : ج9 ص254) .
2- .الکافی : ج 2 ص 237 ح 25 ، أعلام الدین : ص 112 وفیه «عزّ» بدل «عفا» وکلاهما عن عیسی النهریری عن الإمام الصادق علیه السلام ، الأمالی للصدوق : ص 380 ح 482 عن عیسی النهریری عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، تنبیه الخواطر : ج 1 ص 66 ، روضه الواعظین : ص 320 وفیها «عنّی» بدل «عفا» ، بحار الأنوار : ج 69 ص 288 ح 23 .
3- .غرر الحکم : ج 5 ص 135 ح 7645 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 428 ح 7269 .
4- .فی عیون أخبار الرضا علیه السلام وبحار الأنوار : «وارتکاب کبیرهٍ» .
5- .علل الشرائع : ص 252 ح 9 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 99 ح 1 کلاهما عن الفضل بن شاذان ، بحار الأنوار : ج 3 ص 10 ح 23 .
ص: 311
7 / 5 دوری کردن از حرام ها
7 / 5دوری کردن از حرام هاپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که خدا را بشناسد و بزرگش بدارد ، دهانش را از سخن و شکمش را از خوردن باز می دارد و نفْس خویش را با روزه و نماز ، پاک می گرداند .
امام علی علیه السلام :آن که [خدا را] شناخت ، خویشتندار شد .
امام رضا علیه السلام :اگر کسی بگوید : «چرا مردم به اقرار نمودن به خدا و پیامبر او و حجّتش و آنچه او از نزد خداوند آورده است ، مأمور شده اند؟» ، گفته می شود : به دلایل فراوان ، از جمله : کسی که به خدا اقرار نکند ، از نافرمانی او دوری نمی ورزد و از ارتکاب گناهانِ بزرگ باز نمی ایستد و در فساد و ستمکاری هایی که دلخواه و خوشایند اوست ، ملاحظه هیچ کس را نمی کند ، و هر گاه مردم این کارها را بکنند و هر شخصی ، بدون ملاحظه هیچ کس ، آنچه را می خواهد و هوس می کند ، مرتکب شود ، همه جامعه به تباهی کشیده می شود و برخی به جان دیگری می افتند ، و نوامیس و اموال را به یغما می برند و خون ها و اسیر گرفتن [زنان] را مباح می شمارند و یکدیگر را به ناحق و بی گناه می کشند ، و این ، باعث خرابی دنیا و نابودی خلق می شود و آبادانی و نسل بشر را از بین می برد . دلیل دیگر ، آن که : خداوند عز و جل حکیم است ، و حکیم نیست و حکیمش نخوانند ، مگر کسی را که از تباهی بازدارد و به صلاح (درستی) فرا خواند و از ستم جلو گیرد و از زشتکاری ها نهی کند . و باز داشتن از تباهی و امر کردن به صلاح و نهی از زشتکاری ها تحقّق نمی پذیرد ، مگر پس از اقرار به خدا و شناخت امر و نهی کننده . پس اگر مردم ، بدون اقرار به خدا و شناخت [و ایمان به او] رها می شدند ، دیگر امر به درستی و نهی از تباهی ، معنا نداشت ؛ زیرا امر کننده و نهی کننده ای در کار نبود . دلیل دیگر ، آن که : می بینیم مردم ، گاه دور و پنهان از چشم دیگران کارهای فاسد انجام می دهند . پس اگر اقرار به خداوند و ترس از او در نهان نباشد ، هیچ کس ، هر گاه با شهوت و هوس خویش تنها می شد ، در ترک معصیت و پرده دری و ارتکاب گناه کبیره ، ملاحظه هیچ کس را نمی کرد ؛ چون این کار او ، از نگاه خلق پوشیده بود و کسی ناظر آن نبود ، و این ، جامعه را به تباهی می کشانْد . بنا بر این ، استواری و درستی جامعه ممکن نبود ، مگر با اقرار آنان به وجود دانایی آگاه که پنهانی ترین رازها را می داند ، [همو که] امر کننده به درستی و نهی کننده از تباهی است و هیچ امر پنهانی ، بر او پوشیده نیست ، و این خود ، عامل باز دارنده ای برای ارتکاب آنان از هر گونه فساد است .
.
ص: 312
7 / 6الزُّهدُ فِی الدُّنیاالإمام علیّ علیه السلام :یَسیرُ المَعرِفَهِ یوجِبُ الزُّهدَ فِی الدُّنیا . (1)
.
1- .غرر الحکم : ج 6 ص 454 ح 10984 .
ص: 313
7 / 6 دل بر کندن از دنیا
7 / 6دل بر کندن از دنیاامام علی علیه السلام :اندک شناخت [خدا] ، موجب دل بر کندن از دنیا می شود .
.
ص: 314
عنه علیه السلام :مَن صَحَّت مَعرِفَتُهُ انصَرَفَت عَنِ العالَمِ الفانی نَفسُهُ وهِمَّتُهُ . (1)
عنه علیه السلام :ثَمَرَهُ المَعرِفَهِ العُزوفُ عَن دارِ الفَناءِ . (2)
عنه علیه السلام :کُلُّ عارِفٍ عائِفٌ . (3)
الإمام زین العابدین علیه السلام :إِنَّ جَمیعَ ما طَلَعَت عَلَیهِ الشَّمسُ فی مَشارِقِ الأَرضِ ومَغارِبِها ، بَحرِها وبَرِّها ، وسَهلِها وجَبَلِها ، عِندَ وَلِیٍّ مِن أَولِیاءِ اللّهِ وأَهَلِ المَعرِفَهِ بِحَقِّ اللّهِ کَفَیءِ الظِّلالِ . (4)
الإمام الصّادق علیه السلام :مَن عَرَفَ اللّهَ خافَ اللّهَ ، ومَن خافَ اللّهَ سَخَت نَفسُهُ عَنِ الدُّنیا . (5)
عنه علیه السلام :إِنَّ أَعلَمَ النّاسِ بِاللّهِ أَخوَفُهُم للّهِِ ، وأَخوَفَهُم لَهُ أَعلَمُهُم بِهِ ، وأَعلَمَهُم بِهِ أَزهَدُهُم فیها (6) . (7)
7 / 7التَّقویرسول اللّه صلی الله علیه و آله :لِکُلِّ شَیءٍ مَعدِنٌ ، ومَعدِنُ التَّقوی قُلوبُ العارِفینَ . (8)
الإمام علیّ علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی أَلهَمَ بِفَواتِحِ عِلمِهِ النّاطِقینَ، وأَنارَ بِثَواقِبِ (9) عَظَمَتِهِ قُلوبَ المُتَّقینَ. (10)
.
1- .غرر الحکم : ج 5 ص 453 ح 9142 .
2- .غرر الحکم : ج 3 ص 333 ح 4651 .
3- .غرر الحکم : ج 4 ص 524 ح 6829 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 376 ح 6343 .
4- .تحف العقول : ص 391 عن الإمام الکاظم علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 78 ص 306 .
5- .الکافی : ج 2 ص 68 ح 4 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 185 کلاهما عن أبی حمزه ، تحف العقول : ص 362 ، مشکاه الأنوار : ص 211 ح 572 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 244 ح 53 .
6- .أی فی الدنیا .
7- .تفسیر القمّی : ج 2 ص 146 عن حفص بن غیاث ، بحار الأنوار : ج 70 ص 311 ح 8 .
8- .المعجم الکبیر : ج 12 ص 234 ح 13185 عن سالم بن عبد اللّه عن أبیه ، کنز العمّال : ج 3 ص 90 ح 5638 ؛ مشکاه الأنوار : ص 447 ح 1501 ، المواعظ العددیّه : ص 44 .
9- .الثّاقِبُ : المضیء (النهایه : ج1 ص216 «ثقب») .
10- .دلائل الإمامه : ص 90 ح 24 عن اللّیث عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه علیهم السلام عن جابر ، بحار الأنوار : ج 103 ص 270 ح 21.
ص: 315
7 / 7 پرهیزگاری
امام علی علیه السلام :آن که [از خدا] شناخت درستی داشته باشد ، جانش و خواستش از این جهانِ فناپذیر ، روی گردان می شود .
امام علی علیه السلام :ثمره شناخت [خدا] ، دل برکندن از سرای نیستی است .
امام علی علیه السلام :هر عارفی ، دنیاگریز است .
امام زین العابدین علیه السلام :هر آنچه خورشید بر آن در شرق و غرب عالم ، [از :] دریا و صحرا و دشت و کوه آن می تابد ، نزد هر یک از اولیای خدا و خداشناسان حقیقی ، همچون برگشت سایه هاست .
امام صادق علیه السلام :آن که خدا را شناخت ، از خدا ترسید و آن که از خدا ترسید ، سخاوتمندانه از دنیا گذشت .
امام صادق علیه السلام :داناترینِ مردم به خدا ، ترسان ترینِ آنها از اوست و ترسان ترینِ مردم از خدا ، داناترینِ آنها به اوست ، و داناترینِ مردم به خدا ، زاهدترینِ آنها به دنیاست .
7 / 7پرهیزگاریپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر چیزی معدنی دارد و معدن پرهیزگاری (تقوا) ، دل های خداشناسان است .
امام علی علیه السلام :سپاس ، خداوندی را که کلیدهای دانش خود را به گویندگان ، الهام فرمود و دل های پرهیزگاران را به انوار عظمتش روشن ساخت .
.
ص: 316
7 / 8التَّوَحُّد (1)الإمام علیّ علیه السلام :مَن عَرَفَ اللّهَ تَوَحَّدَ . (2)
عنه علیه السلام :مَن عَرَفَ الحَقَّ لَم یَعتَدَّ بِالخَلقِ . (3)
7 / 9التَّواضُعُ للّه عز و جلِالإمام علیّ علیه السلام :لا یَنبَغی لِمَن عَرَفَ عَظَمَهَ اللّهِ أَن یَتَعَظَّمَ ؛ فَإِنَّ رِفعَهَ الَّذینَ یَعلَمونَ ما عَظَمَهُ اللّهِ أَن یَتَواضَعوا لَهُ . (4)
7 / 10التَّسلیمُ لِقَضاءِ اللّهِ عز و جلالإمام الباقر علیه السلام :أَحَقُّ خَلقِ اللّهِ أَن یُسَلِّمَ لِما قَضَی اللّهُ عز و جل مَن عَرَفَ اللّهَ عز و جل . (5)
.
1- .المراد من التوحد ، هو الاعتزال عن الطالحین ، لا ترک المهمّات الاجتماعیه .
2- .غرر الحکم : ج 5 ص 172 ح 7829 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 452 ح 8101 .
3- .سجع الحمام : ص 408 ح 612 نقلاً عن أسرار البلاغه للعاملی .
4- .الکافی : ج 8 ص 390 ح 586 عن محمّد بن الحسین عن أبیه عن جدّه عن أبیه ، نهج البلاغه : الخطبه 147 ، تحف العقول : ص 227 عن الإمام الحسن علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 77 ص 369 ح 34 .
5- .الکافی : ج 2 ص 62 ح 9 عن عبد اللّه بن محمّد الجعفی ، التمحیص : ص 62 ح 141 نحوه ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 185 ، بحار الأنوار : ج 72 ص 332 ح 16 .
ص: 317
7 / 8 تنهایی گزیدن
7 / 9 فروتنی برای خدا
7 / 10 سرسپردگی به قضای الهی و اعتماد به او
7 / 8تنهایی گزیدن (1)امام علی علیه السلام :هر که خدا را شناخت ، تنهایی گزید .
امام علی علیه السلام :هر که حق را شناخت ، به خَلق ، بی اعتنا شد .
7 / 9فروتنی برای خداامام علی علیه السلام :آن که بزرگی خدا را بشناسد ، نسزد که بزرگی بفروشد ؛ زیرا بلندمرتبگیِ کسانی که بزرگی خدا را می شناسند ، در این است که برای او فروتنی کنند .
7 / 10سرسپردگی به قضای الهی و اعتماد به اوامام باقر علیه السلام :سزاوارترینِ خلق خدا به سرسپردگی در برای قضای الهی ، کسی است که خداوند عز و جل را بشناسد .
.
1- .مقصود ، تنهایی گزیدن از انسان های ناشایسته است ، نه گوشه نشینی و ترک مسئولیت های اجتماعی و سیاسی .
ص: 318
الإمام الصادق علیه السلام لِسُفیانَ الثَّورِیِّ :یا سُفیانُ ، ثِق بِاللّهِ تَکُن عارِفا . (1)
7 / 11الرِّضا بِقَضاءِ اللّه عز و جلِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ عز و جل : عَلامَهُ مَعرِفَتی فی قُلوبِ عِبادی حُسنُ مَوقِعِ قَدری ألّا أُشتَکی ، ولا أُستَبطی ، ولا أُستَخفی . (2)
الإمام زین العابدین علیه السلام من دُعاءٍ نُسِبَ إِلَیهِ :کَیفَ أَحزَنُ وقَد عَرَفتُکَ؟! (3)
الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ أَعلَمَ النّاسِ بِاللّهِ أَرضاهُم بِقَضاءِ اللّهِ عز و جل . (4)
7 / 12استِبشارُ الوَجهِ وحُزنُ القَلبِالإمام علیّ علیه السلام :العارِفُ وَجهُهُ مُستَبشِرٌ مُتَبَسِّمٌ ، وقَلبُهُ وَجِلٌ مَحزونٌ . (5)
عنه علیه السلام :کُلُّ عارِفٍ مَهمومٌ . (6)
تعلیقتقدّم سابقا نفی الحزن عن العارف ، بید أنّ فی هذا الحدیث قد جاء اعتبار الحزن من خصائصه ، وفی الجمع بین الحدیثین یمکن القول : إنّ العارف مسرور من جهه ومحزون من جهه اُخری ؛ فهو من ناحیهٍ مترعٌ بالأمل والسرور حینما ینظر إلی رحمه اللّه وصفاته الجمالیه ، ومن ناحیه اُخری محزون حینما یفکّر بغضب اللّه سبحانه وصفاته الجلالیه . ویمکن القول أیضا : إنّ العارف یصبح مسرورا حینما یتجلّی الخالق تعالی لقلبه ، ویضحی حزینا فی غیر ذلک لفقدانه تلک الحال . أو أنّ العارف مسرور بالدرجات العُلی الّتی وصل إلیها فی معرفه الحقّ تعالی ، وحزین حینما یکون فاقدا لتلک الدرجات .
.
1- .تحف العقول : ص 376 عن سفیان الثوری ، بحار الأنوار : ج 78 ص 261 ح 160 .
2- .کنز العمّال : ج 1 ص 129 ح 606 نقلاً عن الدیلمی عن أبی هریره .
3- .بحار الأنوار : ج 94 ص 139 .
4- .الکافی : ج 2 ص 60 ح 2 عن لیث المرادی .
5- .غرر الحکم : ج 2 ص 104 ح 1985 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 60 ح 1515 .
6- .غرر الحکم : ج 4 ص 524 ح 6827 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 376 ح 6341 .
ص: 319
7 / 11 خشنودی به قضای الهی
7 / 12 چهره شاد و دل اندوهگین
توضیح
امام صادق علیه السلام به سفیان ثوری :ای سفیان! به خدا اعتماد کن تا خداشناس باشی .
7 / 11خشنودی به قضای الهیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عز و جل فرمود : «نشانه آن که دل های بندگانم مرا شناخته اند ، این است که مقام مرا نیک بشناسند ، از من شِکوه نشود ، [در بر آوردن نیازهای آنان] کُند شمرده نشوم و غایب دانسته نشوم» .
امام زین العابدین علیه السلام در دعایی منسوب به ایشان :چگونه اندوهگین شوم با آن که تو را شناخته ام؟!
امام صادق علیه السلام :داناترینِ مردم به خدا ، خشنودترینِ آنان به قضای الهی است .
7 / 12چهره شاد و دل اندوهگینامام علی علیه السلام :خداشناس ، چهره اش شاد و خندان است ، و دلش ترسان و اندوهناک .
امام علی علیه السلام :هر عارفی [دلش] اندوهگین است .
توضیحپیش تر گذشت که عارف ، اندوهی ندارد ؛ امّا این حدیث ، اندوه را از ویژگی های عارف می داند . در جمع میان دو حدیث ، می توان گفت : عارف ، از جهتی شاد و از جهتی دیگر ، غمگین است . از این لحاظ که به رحمت و صفات جمال خدا می نگرد ، آکنده از امید و شادی می شود و از آن جا که به خشم خدای سبحان و صفات جلال او می نگرد ، غمگین می شود و می توان چنین گفت که عارف ، به گاه جلوه خدای متعال بر دلش ، شاد می شود و آن گاه که این حالت را در خود نمی یابد ، اندوهگین می گردد یا آن که عارف با وصول به درجات والای معرفت خداوند متعال ، شادمان می شود و چون آن درجات را از دست بدهد ، اندوهگین می گردد .
.
ص: 320
7 / 13الغِنی عَن خَلقِ اللّه عز و جلِالإمام علیّ علیه السلام :مَن سَکَنَ قَلبَهُ العِلمُ بِاللّهِ ، سَکَنَهُ الغِنی عَن خَلقِ اللّهِ . (1)
7 / 14السَّهَرُ بِذِکرِ اللّه عز و جلِالإمام علیّ علیه السلام :سَهَرُ العُیونِ بِذِکرِ اللّهِ خُلصانُ العارِفینَ ، وحُلوانُ المُقَرَّبینَ . (2)
إرشاد القلوب :کانَ مِمّا ناجی بِهِ الباری تَعالی داودَ علیه السلام : ... یا داودُ ، إِنَّ العارِفینَ کَحَلوا أَعیُنَهُم بِمِروَدِ (3) السَّهَرِ، وقاموا لَیلَهُم یَسهَرونَ؛ یَطلُبونَ بِذلِکَ مَرضاتی. (4)
.
1- .غرر الحکم : ج 5 ص 392 ح 8896 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 463 ح 8415 .
2- .غرر الحکم : ج 4 ص 141 ح 5612 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 286 ح 5163 وفیه «ودأب» بدل «وحلوان» .
3- .المِرْوَد : المِیل الّذی یُکتحل به (تاج العروس : ج 4 ص 466 «رود»).
4- .إرشاد القلوب : ص 86 .
ص: 321
7 / 13 بی نیازی از خلق خدا
7 / 14 شب زنده داری به ذکر خدا
7 / 13بی نیازی از خلق خداامام علی علیه السلام :هرکه شناخت خدا در دلش جای گیرد ، بی نیازی از خلق خدا در آن سُکنا می گزیند .
7 / 14شب زنده داری به ذکر خداامام علی علیه السلام :شب زنده داری با ذکر خدا ، یار عارفان و پاداش مقرّبان است .
إرشاد القلوب :از مناجات های خداوند متعال با داوود علیه السلام این بود : ... ای داوود! عارفان ، چشمان خویش را با میل شب زنده داری سرمه می کشند و شب هایشان را تا صبح به عبادت می گذرانند و از این کار ، خشنودی مرا می طلبند .
.
ص: 322
7 / 15کَثرَهُ الدُّعاءِالإمام علیّ علیه السلام :أَعلَمُ النّاسِ بِاللّهِ أَکثَرُهُم لَهُ مَسأَلَهً . (1)
عنه علیه السلام مِن دُعائِهِ :إِلهی ، کَیفَ أَدعوکَ وقَد عَصَیتُکَ! وکَیفَ لا أَدعوکَ وقَد عَرَفتُکَ! (2)
الإمام زین العابدین علیه السلام :یا مَن آنَسَ العارِفینَ بِطیبِ مُناجاتِهِ . (3)
7 / 16استِجابَهُ الدُّعاءِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ عز و جل : مَن أَهانَ لی وَلِیّا فَقَد أَرصَدَ لِمُحارَبَتی . وما تَقَرَّبَ إِلَیَّ عَبدٌ بِشَیءٍ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمَّا افتَرَضتُ عَلَیهِ ، وإِنَّهُ لَیَتَقَرَّبُ إِلَیَّ بِالنّافِلَهِ حَتّی أُحِبَّهُ، فَإِذا أَحبَبتُهُ کُنتُ سَمعَهُ الَّذییَسمَعُ بِهِ، وبَصَرَهُ الَّذی یُبصِرُ بِهِ، ولِسانَهُ الَّذی یَنطِقُ بِهِ، ویَدَهُ الَّتی یَبطِشُ بِها، إِن دَعانیأَجَبتُهُ، وإِن سَأَلَنی أَعطَیتُهُ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :إِنَّ اللّهَ تَعالی قالَ : مَن عادی لی وَلِیّا فَقَد آذَنتُهُ بِالحَربِ . وما تَقَرَّبَ إِلَیَّ عَبدی بِشَیءٍ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمّا افتَرَضتُ عَلَیهِ . وما یَزالُ عَبدی یَتَقَرَّبُ إِلَیَّ بِالنَّوافِلِ حَتّی أُحِبَّهُ ، فَإِذا أَحبَبتُهُ کُنتُ سَمعَهُ الَّذی یَسمَعُ بِهِ ، وبَصَرَهُ الَّذی یُبصِرُ بِهِ ، ویَدَهُ الَّتی یَبطِشُ بِها ، ورِجلَهُ الَّتی یَمشی بِها ، وإِن سَأَلَنی لَأُعطِیَنَّهُ ، ولَئِنِ استَعاذَنی لَأُعیذَنَّهُ . (5)
.
1- .غرر الحکم : ج 2 ص 451 ح 3260 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 122 ح 2795 .
2- .المزار : ص 270 عن میثم ، بحار الأنوار : ج 94 ص 121 ح 19 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی عن الإمام زین العابدین علیه السلام .
3- .بحار الأنوار : ج 94 ص 157 ح 22 نقلاً عن بعض القدماء فی کتاب أنیس العابدین .
4- .الکافی : ج 2 ص 352 ح 7 عن حمّاد بن بشیر عن الإمام الصادق علیه السلام ، المحاسن : ج 1 ص 454 ح 1047 عن حنان بن سدیر عن الإمام الصادق علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، التوحید : ص 399 ح 1 ، علل الشرائع : ص 12 ح 7 کلاهما عن أنس ، المؤمن : ص 32 ح 61 عن الإمام الصادق علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله وکلّها نحوه ، بحارالأنوار : ج 70 ص 22 ح 21 .
5- .صحیح البخاری : ج 5 ص 2385 ح 6137 ، السنن الکبری : ج 10 ص 370 ح 20980 کلاهما عن أبی هریره ، مسند ابن حنبل : ج 10 ص 112 ح 26253 عن عائشه نحوه ، کنز العمّال : ج 1 ص 230 ح 1157 .
ص: 323
7 / 15 بسیار دعا کردن
7 / 16 پذیرفته شدن دعا
7 / 15بسیار دعا کردنامام علی علیه السلام :آنان که خداشناس ترند ، بیشتر از او درخواست می کنند .
امام علی علیه السلام در دعای ایشان :معبودا! با چه رویی تو را بخوانم ، در حالی که نافرمانی ات کرده ام ، و چگونه نخوانمت ، در حالی که شناخته ام؟!
امام زین العابدین علیه السلام :ای کسی که با مناجات خوشش ، همدم عارفان است !
7 / 16پذیرفته شدن دعاپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عز و جل فرمود : «هرکس به دوستی از [دوستان] من اهانت کند ، برای جنگ با من در کمین نشسته است . محبوب ترین وسیله تقرّب بنده به من ، فرایضی است که بر او واجب کرده ام و همانا با نافله [نیز] به من نزدیک می شود تا آن جا که دوستدار او می شوم و چون دوستش بدارم ، آن گاه گوش او می شوم که با آن بشنود و چشم او می شوم که با آن ببیند و زبان او می شوم که با آن سخن بگوید و دست او می شوم که با آن فرو کوبد . اگر مرا بخوانَد ، پاسخش می دهم و اگر از من خواهشی کند ، به او عطا می کنم» .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدای متعال فرمود : «هرکس با دوستی از [دوستان] من دشمنی ورزد ، به او اعلان جنگ دهم . محبوب ترین وسیله تقرّب بنده ام به من فرایضی است که بر او واجب ساخته ام و بنده ام به واسطه نوافل ، پیوسته به من نزدیک می شود تا جایی که دوستدارش می شوم ، و چون او را دوست بدارم ، گوش او می شوم که با آن بشنود و چشم او می شوم که با آن ببیند و دست او می شوم که با آن درهم کوبد و پای او می شوم که با آن راه رود ، و اگر از من درخواستی کند ، به او عطا می کنم و اگر از من پناه جوید ، او را پناه می دهم» .
.
ص: 324
عنه صلی الله علیه و آله :إِنَّ اللّهَ عز و جل یَقولُ : ما یَزالُ عَبدی یَتَقَرَّبُ إِلَیَّ بِالنَّوافِلِ حَتّی أُحِبَّهُ؛ فَأَکونَ أَنَا سَمعَهُ الَّذی یَسمَعُ بِهِ ، وبَصَرَهُ الَّذی یُبصِرُ بِهِ ، ولِسانَهُ الَّذی یَنطِقُ بِهِ ، وقَلبَهُ الَّذی یَعقِلُ بِهِ ، فَإِذا دَعا أَجَبتُهُ ، وإِذا سَأَلَنی أَعطَیتُهُ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :لَو عَرَفتُمُ اللّهَ تَعالی حَقَّ مَعرِفَتِهِ لَزالَت بِدُعائِکُمُ الجِبالُ! (2)
عنه صلی الله علیه و آله :لَو عَرَفتُمُ اللّهَ عز و جل حقَّ مَعرِفَتِهِ لَمَشَیتُم عَلَی البُحورِ ، ولَزالَت بِدُعائِکُمُ الجِبالُ . ولَو خِفتُمُ اللّهَ حَقَّ خَوفِهِ لَعَلِمتُمُ العِلمَ الَّذی لَیسَ مَعَهُ جَهلٌ ، وما بَلَغَ ذلِکَ أَحَدٌ ولا أَتی ، اللّهُ عز و جل أَعظَمُ مِن أَن یَبلُغَ أَحَدٌ أَمرَهُ کُلَّهُ! (3)
7 / 17الفَوزُ وَالفَلاحُالإمام علیّ علیه السلام :مَن عَرَفَ اللّهَ سُبحانَهُ لَم یَشقَ أَبَدا . (4)
.
1- .المعجم الکبیر : ج 8 ص 206 ح 7833 و ص 222 ح 7880 نحوه وکلاهما عن أبی اُمامه ، کنز العمّال : ج 1 ص 229 ح 1155 .
2- .نوادر الاُصول : ج 2 ص 132 عن معاذ بن جبل ، حلیه الأولیاء : ج 8 ص 156 الرقم 406 عن وهیب المکّی ، کنز العمّال : ج 3 ص 142 ح 5881 ؛ عوالی اللآلی : ج 4 ص 132 ح 225 وفیه «لزایلت بدعائکم الجبال الراسیات».
3- .الفردوس : ج 3 ص 370 ح 5123 ، کنز العمّال : ج 3 ص 144 ح 5893 نقلاً عن ابن السنی وکلاهما عن معاذ .
4- .غرر الحکم : ج 5 ص 406 ح 8954 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 463 ح 8427 .
ص: 325
7 / 17 پیروزی و رستگاری
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عز و جل می فرماید : «بنده ام پیوسته به واسطه نوافل به من نزدیک می شود تا آن جا که محبوب من می گردد . در این صورت ، گوش شنوای او ، چشم بینای او ، زبان گویای او و دل خردورز او می شوم . پس ، هر گاه مرا بخواند پاسخش می دهم و هر گاه از من خواهشی کند ، عطایش می کنم» .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر خداوند متعال را آن گونه که شایسته اوست ، می شناختید ، کوه ها با دعای شما متلاشی می شدند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :اگر خداوند عز و جل را چنان که باید ، می شناختید ، هر آینه بر روی دریاها راه می رفتید و با دعای شما کوه ها متلاشی می شدند! و اگر از خدا ، چنان که باید ، می ترسیدید ، هر آینه به دانشی دست می یافتید که به نادانی آمیخته نیست ؛ و امّا [تاکنون] احدی به این مرتبه نرسیده و بدان دست نیافته است . خداوند عز و جل بزرگ تر از آن است که کسی به همه امر (حقیقت) او دست یابد!
7 / 17پیروزی و رستگاریامام علی علیه السلام :کسی که خداوند سبحان را بشناسد ، هرگز به بدبختی نمی افتد .
.
ص: 326
بحار الأنوار عن صُحف إدریس علیه السلام :فازَ یا أَخنوخُ مَن عَرَفَنی ، وهَلَکَ مَن أَنکَرَنی ، عَجَبا لِمَن ضَلَّ عَنّی ولَیسَ یَخلو فی شَیءٍ مِنَ الأَوقاتِ مِنّی! کَیفَ یَخلو وأَنَا أَقرَبُ إِلَیهِ مِن کُلِّ قَریبٍ ، وأَدنی إِلَیهِ مِن حَبلِ الوَریدِ؟ (1)
راجع : ص 416 ح 18 .
7 / 18المجتمع الأَمثلالکتاب«مَّن کَانَ یُرِیدُ ثَوَابَ الدُّنْیَا فَعِندَ اللَّهِ ثَوَابُ الدُّنْیَا وَالْاخِرَهِ وَکَانَ اللَّهُ سَمِیعَاً بَصِیرًا» . (2)
«وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی ءَامَنُواْ وَاتَّقَوْاْ لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَالأَْرْضِ وَلَکِن کَذَّبُواْ فَأَخَذْنَاهُم بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ» . (3)
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام فی کِتابِهِ إِلی مُحَمَّدَ بنِ أَبی بَکرٍ وأَهلِ مِصرَ :عَلَیکُم بِتَقوَی اللّهِ ؛ فَإِنَّها تَجمَعُ مِنَ الخَیرِ ما لا یَجمَعُ غَیرُها ، ویُدرَکُ بِها مِنَ الخَیرِ ما لا یُدرَکُ بِغَیرِها ؛ مِن خَیرِ الدُّنیا وخَیرِ الآخِرَهِ ، قالَ اللّهُ عز و جل : « وَ قِیلَ لِلَّذِینَ اتَّقَوْاْ مَاذَا أَنزَلَ رَبُّکُمْ قَالُواْ خَیْرًا لِّلَّذِینَ أَحْسَنُواْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَهٌ وَ لَدَارُ الْاخِرَهِ خَیْرٌ وَ لَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّقِینَ » . (4) اِعلَموا یا عِبادَ اللّهِ أَنَّ المُؤمِنَ یَعمَلُ لِثَلاثٍ مِنَ الثَّوابِ : إِمّا لِخَیرِ الدُّنیا ، فَإِنَّ اللّهَ یُثیبُهُ بِعَمَلِهِ فی دُنیاهُ ؛ قالَ اللّهُ سُبحانَهُ لإِِبراهیمَ : «وَ ءَاتَیْنَاهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیَا وَ إِنَّهُ فِی الْاخِرَهِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ » ، (5) فَمَن عَمِلَ للّهِِ تَعالی أَعطاهُ أَجرَهُ فِی الدُّنیا وَالآخِرَهِ ، وکَفاهُ المُهِمَّ فیهِما . وقَد قالَ اللّهُ عز و جل : «یَاعِبَادِ الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ رَبَّکُمْ لِلَّذِینَ أَحْسَنُواْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَهٌ وَ أَرْضُ اللَّهِ وَ سِعَهٌ إِنَّمَا یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَیْرِ حِسَابٍ » (6) ، فَما أَعطاهُمُ اللّهُ فِی الدُّنیا لَم یُحاسِبهُم بِهِ فِی الآخِرَهِ . قالَ اللّهُ عز و جل : «لِّلَّذِینَ أَحْسَنُواْ الْحُسْنَی وَ زِیَادَهٌ» ، (7) فَالحُسنی هِیَ الجَنَّهُ ، وَالزِّیادَهُ هِیَ الدُّنیا . وإِمّا لِخَیرِ الآخِرَهِ ، فَإِنَّ اللّهَ عز و جل یُکَفِّرُ بِکُلِّ حَسَنَهٍ سَیِّئَهً ؛ قالَ اللّهُ عز و جل : «إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذَلِکَ ذِکْرَی لِلذَّاکِرِینَ » (8) ، حَتّی إِذا کانَ یَومُ القِیامَهِ حُسِبَت لَهُم حَسَناتُهُم ، ثُمَّ أَعطاهُم بِکُلِّ واحِدَهٍ عَشرَ أَمثالِها إِلی سَبعِمِئَهِ ضِعفٍ ؛ قالَ اللّهُ عز و جل : «جَزَاءً مِّن رَّبِّکَ عَطَاءً حِسَابًا » (9) ، وقالَ : «أُوْلَئِکَ لَهُمْ جَزَاءُ الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُواْ وَ هُمْ فِی الْغُرُفَاتِ ءَامِنُونَ » (10) . فَارغَبوا فی هذا رَحِمَکُمُ اللّهُ وَاعمَلوا لَهُ ، وتَحاضّوا (11) عَلَیهِ . وَاعلَموا یا عِبادَ اللّهِ أَنَّ المُتَّقینَ حازوا عاجِلَ الخَیرِ وآجِلَهُ ؛ شارَکوا أَهلَ الدُّنیا فی دُنیاهُم ، ولَم یُشارِکهُم أَهلُ الدُّنیا فی آخِرَتِهِم ، أَباحَهُمُ اللّهُ مِنَ الدُّنیا ما کَفاهُم وبِهِ أَغناهُم ؛ قالَ اللّهُ عَزَّ اسمُهُ : « قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ ءَامَنُواْ فِی الْحَیَاهِ الدُّنْیَا خَالِصَهً یَوْمَ الْقِیَامَهِ کَذَلِکَ نُفَصِّلُ الآْیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ» . (12) سَکَنُوا الدُّنیا بِأَفضَلِ ما سُکِنَت ، وأَکَلوها بِأَفضَلِ ما أُکِلَت ؛ شارَکوا أَهلَ الدُّنیا فی دُنیاهُم ، فَأَکَلوا مَعَهُم مِن طَیِّباتِ ما یَأکُلونَ ، وشَرِبوا مِن طَیِّباتِ ما یَشرَبونَ ، ولَبِسوا مِن أَفضَلِ ما یَلبَسونَ ، وسَکَنوا مِن أَفضَلِ ما یَسکُنونَ ، وتَزَوَّجوا مِن أَفضَلِ ما یَتَزَوَّجونَ ، ورَکِبوا مِن أَفضَلِ ما یَرکَبونَ ، أَصابوا لَذَّهَ الدُّنیا مَعَ أَهلِ الدُّنیا ، وهُم غَدا جیرانُ اللّهِ ، یَتَمَنَّونَ عَلَیهِ فَیُعطیهِم ما تَمَنَّوهُ ، ولا یَرُدُّ لَهُم دَعوَهً ، ولا یَنقُصُ لَهُم نَصیباً مِنَ اللَّذَّهِ . فَإِلی هذا یا عِبادَ اللّهِ یَشتاقُ إِلَیهِ مَن کانَ لَهُ عَقلٌ ، ویَعمَلُ لَهُ بِتَقوَی اللّهِ ، ولا حَولَ ولا قُوَّهَ إِلّا بِاللّهِ . (13)
راجع : ص 134 (قیمه معرفه اللّه ) وص408 (قیمه التوحید) والتنمیه الاقتصادیه : ص 49 (أهمیّه التقدّم الاقتصادی / سعاده الدنیا والآخره) وص65 (برکات التقدّم الاقتصادی / قوام الدین والدنیا) .
.
1- .بحار الأنوار : ج 95 ص 454 نقلاً عن ابن متّویه .
2- .النساء : 134 .
3- .الأعراف : 96 .
4- .النحل : 30 .
5- .العنکبوت : 27 .
6- .الزمر : 10 .
7- .یونس : 26 .
8- .هود : 114 .
9- .النبأ : 36 .
10- .سبأ : 37 .
11- .الحَضّ علی الشیء : الحثّ علی الشیء (النهایه : ج 1 ص 400 «حضض») .
12- .الأعراف : 32 .
13- .الأمالی للمفید : ص 261 ح 3 ، الأمالی للطوسی : ص 25 ح 31 کلاهما عن أبی إسحاق الهمدانی ، بحار الأنوار : ج 33 ص 543 ح 720 وراجع : الغارات : ج 1 ص 234 .
ص: 327
7 / 18 جامعه نمونه
بحار الأنوار به نقل از صحف ادریس علیه السلام :ای اَخنوخ! (1) رستگار شد ، آن که مرا شناخت و نابود شد ، آن که مرا نشناخت . شگفتا از کسی که مرا نمی یابد ، در صورتی که هیچ گاه بدون من نیست . چگونه بدون من باشد ، در حالی که از هر نزدیکی به او نزدیک ترم و از شاه رگ گردن به او نزدیک ترم؟
ر . ک : ص 417 ، ح 18 .
7 / 18جامعه نمونهقرآن«هر کس پاداش دنیا را بخواهد ، پاداش دنیا و آخرت ، نزد خداست ، و خدا ، شنوای بیناست» .
«و اگر مردم آبادی ها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند ، قطعاً برکاتی از آسمان و زمین برایشان می گشودیم ؛ ولی تکذیب کردند . پس به [کیفر] دستاوردشان [گریبان] آنان را گرفتیم» .
حدیث :امام علی علیه السلام در نامه اش به محمّد بن ابی بکر و مردم مصر :تقوای الهی پیشه کنید ؛ زیرا هیچ چیز به مانند تقوا ، در بردارنده خوبی ها نیست ، و با هیچ چیز چون تقوا به خوبی های دنیا و آخرت ، نمی توان رسید . خداوند عز و جل می فرماید : «به کسانی که تقوا پیشه کردند ، گفته شد : پروردگارتان چه فرو فرستاد؟ گفتند : خوبی . برای کسانی که در این دنیا خوبی کنند ، خوبی است ، و سرای آخرت ، خوب تر است ، و چه نیکوست سرای پرهیزگاران» . بدانید ای بندگان خدا که مؤمن ، برای سه پاداش کار می کند (2) : یا برای خیر دنیا ، که خداوند ، پاداش کار او را در دنیایش می دهد . خداوند سبحان ، در باره ابراهیم فرمود : «و مزد او را در دنیا دادیم و او در آخرت ، از صالحان است» . پس ، هر که تنها برای خدای متعال کار کند ، خداوند عز و جل پاداش او را در دنیا و آخرت می دهد و نیازهایش را در دنیا و آخرت برآورده می سازد که می فرماید : «ای بندگان من که ایمان آورده اید! از پروردگارتان بترسید . برای آنان که در این دنیا نیکی کنند ، پاداشی است ، و زمین خدا ، گسترده است . شکیبایان ، مزدشان را بی حساب دریافت می کنند» . پس ، خداوند برای آنچه در دنیا به ایشان دهد ، در آخرت از آنان حساب نمی کشد . خداوند عز و جلمی فرماید : «برای کسانی که نیکی کنند ، نیکی است و زیادتی» . نیکی ، همان بهشت است و زیادت ، همان دنیا . و یا برای خیر آخرت [کار می کند ،] که در این صورت ، خداوند با هر کار نیکی ، یک گناه را می پوشاند (پاک می کند) . خداوند عز و جل می فرماید : «همانا خوبی ها بدی ها را از بین می برند . این ، یادآوری ای است برای یادآوران» ، و چون روز قیامت شود ، خوبی هایشان محاسبه می شود و سپس ، در ازای هریک از آنها ده تا هفتصد برابر [پاداش ]به ایشان عطا می کند . خداوند عز و جل می فرماید : «این ، پاداشی است از جانب پروردگار تو ؛ دَهِشی به حساب» . و می فرماید : «پس ، برای آنان دو برابر آنچه انجام داده اند ، پاداش است و آنها در غرفه ها[ی بهشتی ]آسوده خاطر خواهند بود» . پس خدایتان رحمت کناد چنین پاداشی را بخواهید و برای آن کار کنید و به آن ، ترغیب نمایید . بدانید ای بندگان خدا که تقواپیشگان ، خوبیِ اکنون و آینده (دنیا و آخرت) را به دست آوردند . با اهل دنیا در دنیایشان شریک شدند ؛ امّا اهل دنیا در آخرت آنان با ایشان شریک نیستند . خداوند ، از دنیا به اندازه ای که کفایتشان کند و بی نیازشان گردانَد ، برایشان مباح شمُرد . خداوند که عزیز باد نام او می فرماید : «بگو : چه کسی زیوری را که خدا برای بندگانش پدید آورده ، و نیز روزی های پاک را حرام گردانیده است؟ بگو : اینها در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده اند و روز قیامت [نیز ]ویژه آنان است . این گونه ، آیات خود را برای گروهی که می دانند ، به روشنی بیان می کنیم» . در دنیا به بهترین وجه زیستند و از بهترین خوردنی های آن خوردند . با اهل دنیا در دنیایشان شریک شدند : از خوراکی های پاکیزه ای که آنها می خورند ، خوردند و از نوشیدنی های پاکیزه ای که آنها می نوشند ، نوشیدند و از بهترین پوشاک هایی که آنها می پوشند ، پوشیدند و در بهترین خانه هایی که آنها سکونت می کنند ، سکونت کردند و با بهترین همسرانی که آنها به ازدواج خود در می آورند ، ازدواج کردند و بهترین مَرکب هایی را که آنها سوار می شوند ، سوار شدند . همچون اهل دنیا ، لَذّت دنیا را چشیدند و فردا[ی قیامت ]نیز همجوار خداوندند و از او تمنّا می کنند و خدا ، تمنّاهای آنان را بر می آوَرد و هیچ دعای آنان را رد نمی کند و از لذّت های [آخرت ]آنان ، هیچ نمی کاهد . پس ای بندگان خدا آن که خِرَد دارد ، به چنین چیزی شوق می ورزد و با در پیش گرفتن تقوای الهی ، برای چنین چیزی کار می کند ، و البته هیچ اراده و نیرویی ، جز از آنِ خدا نیست!
ر . ک : و ص 135 (ارزش خداشناسی) ص 409 (ارزش توحید) و توسعه اقتصادی بر پایه قرآن و حدیث : ص 37 (اهمّیت پیشرفت اقتصادی / خوش بختی دنیا و آخرت) و ص 69 (برکت های پیشرفت اقتصادی / برپایی دین و دنیا) .
.
1- .اَخنوخ ، نام عبری ادریس پیامبر است .
2- .اشاره است به این که هدف مؤمن ، رسیدن به پاداش دنیا یا آخرت و یا هردو است .
ص: 328
. .
ص: 329
. .
ص: 330
. .
ص: 331
. .
ص: 332
. .
ص: 333
چکیده آنچه درباره نقش خداشناسی گذشت
بخش اوّل : نقش خداشناسی در زندگیِ فردی
چکیده آنچه در باره نقش خداشناسی گذشتآثار و برکات خداشناسی و نقش آن در زندگی انسان را در دو بخش می توان خلاصه کرد :
بخش اوّل : نقش خداشناسی در زندگیِ فردیمهم ترین نقش خداشناسی در زندگیِ فردی ، محبّت و انس با خداوند متعال است ؛ چرا که انسان ، فطرتا عاشق زیبایی است و از آن جا که خداوند متعال ، جامع همه زیبایی هاست و همه زیبایان ، زیبایی خود را از او دارند ، انسان نمی تواند خدا را بشناسد و او را دوست نداشته باشد . از این رو ، امام مجتبی علیه السلام می فرماید : مَن عَرَفَ اللّهَ أَحَبَّهُ . (1) هر که خدا را بشناسد ، دوستش خواهد داشت . و هر چه معرفت انسان نسبت به آفریدگار جهان بیشتر شود ، محبّت او در دلش بیشتر می گردد ، تا آن جا که در مرتبه «کاملان در خدادوستی» (2) قرار می گیرد . محبّتی که زاییده معرفت باشد ، با عنایت به اوامر و نواهی الهی و جایگاه انسان
.
1- .ر . ک : سیر أعلام النبلاء : ج 7 ص 63 . نیز ، ر . ک : همین دانش نامه ص 306 ح 3234 .
2- .ر . ک : دوستی در قرآن و حدیث : ص 377 (کاملان در خدادوستی) .
ص: 334
بخش دوم : نقش خداشناسی در زندگی اجتماعی
در نظام آفرینش و نیز توأم با خشیت و رغبت است و انسان را به همه ارزش های اعتقادی ، اخلاقی و عملی و ترک ضدّ ارزش ها دعوت می نماید .
بخش دوم : نقش خداشناسی در زندگی اجتماعیخداشناسی ، به دلیل این که زیربنای ارزش های اعتقادی ، اخلاقی و عملی است ، اصلی ترین پایه های جامعه نمونه انسانی نیز هست . به همین جهت ، نمی توان از جامعه ای که خدا را باور ندارد ، انتظار داشت ارزش های انسانی و در رأس آنها عدالت اجتماعی را رعایت نماید . لذا امام رضا علیه السلام در باره فلسفه خداپرستی می فرماید : لِعِلَلٍ کَثیرَهٍ ، مِنها أنَّ مَن لَم یُقِرَّ بِاللّهِ عز و جل لَم یَتَجَنَّب مَعاصِیَهُ ، و لَم یَنتَهِ عَنِ ارتِکابِ الکَبائِرِ و لَم یُراقِب أحَدا فیما یَشتَهی و یَستَلِذُّ مِنَ الفَسادِ وَ الظُّلمِ ... . (1) به علّت های بسیار ؛ یک علّت این است که هر کس به خدا اقرار نکند ، از نافرمانی او نپرهیزد و از ارتکاب گناهان کبیره باز نَایستد و هیچ کس را در آنچه از تباهی و ستم و برآوردن لذّت های فسادآور، دوست می دارد ، نپاید . بی تردید ، استقرار ارزش های اخلاقی در جامعه ، بدون زیربنای مذهبی و اعتقاد به خدا امکان پذیر نیست . اگر جهان ، بی شعور و بی هدف باشد و عادل و ظالم ، و نیکوکار و بدکار ، همه با مرگ ، به یک نقطه برسند ، با کدام دلیل می توان جامعه را به رعایت ارزش های والای انسانی ، عدالت خواهی ، ایثار و مبارزه با ظلم و جنایت ، دعوت کرد؟ چه دلیلی دارد که یکی فدای دیگران شود و دیگران ، فدای او نگردند؟ از این رو ، باید گفت که ماتریالیسم ، مستلزم نفی ارزش های اخلاقی و پذیرفتن ارزش های اخلاقی ، مستلزم نفی ماتریالیسم است . به عکس ، اعتقاد به خدا و هدفداری جهان هستی ، زمینه ساز جامعه برین و
.
1- .ر . ک : ص 310 ح 177 .
ص: 335
تکامل مادّی و معنوی انسان است و به فرموده آفریدگار جهان : «مَّن کَانَ یُرِیدُ ثَوَابَ الدُّنْیَا فَعِندَ اللَّهِ ثَوَابُ الدُّنْیَا وَالْاخِرَهِ . (1) هر کس پاداش دنیا را بخواهد ، پاداش دنیا و آخرت ، نزد خداست» . و اگر روزی ، جامعه بشر ، به طور شایسته با آفریدگار جهان پیوند بر قرار کند ، بهترین زندگی ها را برای خود فراهم ساخته است . به امید آن روز ! (2)
.
1- .نساء : آیه 134 .
2- .ر . ک : توسعه اقتصادی بر پایه قرآن و حدیث : بخش یکم / فصل پنجم : توسعه نوید داده شده در اسلام .
ص: 336
الفصل الثامن: آفاق معرفه اللّه عز و جل8 / 1حَقُّ مَعرِفَهِ اللّه عز و جلِ وحدّهاالتوحید عن ابن عبّاس :جاءَ أعرابِیٌّ إِلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله ، فَقالَ : یا رَسولَ اللّهِ عَلِّمنی مِن غَرائِبِ العِلمِ . قالَ : ما صَنَعتَ فی رَأسِ العِلمِ حَتّی تَسألَ عَن غَرائِبِهِ ؟! قالَ الرَّجُلُ : ما رَأسُ العِلمِ یا رَسولَ اللّهِ ؟ قالَ : مَعرِفَهُ اللّهِ حَقَّ مَعرِفَتِهِ . قالَ الأَعرابِیُّ : وما مَعرِفَهُ اللّهِ حَقَّ مَعرِفَتِهِ ؟ قالَ : تَعرِفُهُ بِلا مِثلٍ ولا شِبهٍ ولا نِدٍّ ، وأَنَّهُ واحِدٌ أَحَدٌ ، ظاهِرٌ باطِنٌ ، أَوَّلٌ آخِرٌ ، لا کُفوَ لَهُ ولا نَظیرَ ، فَذلِکَ حَقُّ مَعرِفَتِهِ . (1)
الإمام الکاظم علیه السلام :أَوَّلُ الدِّیانَهِ بِهِ مَعرِفَتُهُ ، وکَمالُ مَعرِفَتِهِ تَوحیدُهُ ، وکَمالُ تَوحیدِهِ نَفیُ الصِّفاتِ عَنهُ . (2)
.
1- .التوحید : ص 284 ح 5 ، منیه المرید : ص 366 ، مشکاه الأنوار : ص 40 ح 10 ، جامع الأخبار : ص 36 ح 17 نحوه ، بحار الأنوار : ج 3 ص 269 ح 4 .
2- .الکافی : ج 1 ص 140 ح 6 عن فتح بن عبد اللّه مولی بنی هاشم ، التوحید : ص 57 ح 14 عن فتح بن یزید الجرجانی عن الإمام الرضا علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 57 ص 166 ح 106 .
ص: 337
فصل هشتم: کرانه های شناخت خدا
8 / 1 حق و حدود شناخت خدا
فصل هشتم: کرانه های شناخت خدا8 / 1حق و حدود شناخت خداالتوحید به نقل از ابن عبّاس :بادیه نشینی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت : ای پیامبر خدا! از نادره های دانش به من چیزی بیاموز . فرمود : «با اصل دانش ، چه کرده ای که از نادره های آن می پرسی؟!» . مرد گفت : اصل دانش چیست ، ای پیامبر خدا؟ فرمود : «شناخت خدا ، چنان که حقّ آن است» . بادیه نشین گفت : حقّ شناخت خدا چیست؟ فرمود : «او را به بی مثلی و بی مانندی و بی همتایی بشناسی ، و این که او یگانه و یکتاست ، پیدا و نهان است ، آغاز و فرجام است ، و همتا و مانند ندارد . این است حقّ شناخت او» .
امام کاظم علیه السلام :گام نخست اعتقاد به خدا ، شناخت اوست و کمال شناختش ، یگانه دانستن اوست و کمال یگانه دانستنش ، نفی صفات از اوست .
.
ص: 338
التوحید عن طاهر بن حاتم بن ماهویه :کَتَبتُ إِلَی الطَّیِّبِ یَعنی أَبَا الحَسَنِ موسی علیه السلام : مَا الَّذی لا تُجزِئُ مَعرِفَهُ الخالِقِ بِدونِهِ ؟ فَکَتَبَ : لَیسَ کَمِثلِهِ شَیءٌ ، ولَم یَزَل سَمیعا وعَلیما وبَصیرا ، وهُوَ الفَعّالُ لِما یُریدُ . (1)
الإمام الرضا علیه السلام لَمّا سُئِلَ عَن أَدنَی المَعرِفَهِ :الإِقرارُ بِأَنَّهُ لا إِلهَ غَیرُهُ ، ولا شِبهَ لَهُ ولا نَظیرَ ، وأَنَّهُ قَدیمٌ مُثبَتٌ مَوجودٌ غَیرُ فَقیدٍ ، وأَنَّهُ لَیسَ کَمِثلِهِ شَیءٌ . (2)
الإمام الصادق علیه السلام :إِنَّ أَفضَلَ الفَرائِضِ وأَوجَبَها عَلَی الإِنسانِ مَعرِفَهُ الرَّبِّ وَالإِقرارُ لَهُ بِالعُبودِیَّهِ ، وحَدُّ المَعرِفَهِ أَنَّهُ لا إِلهَ غَیرُهُ ، ولا شَبیهَ لَهُ ولا نَظیرَ لَهُ ، وأَنَّهُ یُعرَفُ أَنَّهُ قَدیمٌ مُثبَتٌ بِوُجودٍ غَیرِ فَقیدٍ ، مَوصوفٌ مِن غَیرِ شَبیهٍ ولا مُبطِلٍ ، لَیسَ کَمِثلِهِ شَیءٌ وهُوَ السَّمیعُ البَصیرُ . (3)
الإمام الرضا علیه السلام فِی الفِقهِ المَنسوبِ إلَیهِ :أَروی أَنَّ المَعرِفَهَ التَّصدیقُ وَالتَّسلیمُ وَالإِخلاصُ فِی السِّرِّ وَالعَلانِیَهِ ، وأَروی أَنَّ حَقَّ المَعرِفَهِ أَن یُطیعَ ولا یَعصِیَ ، ویَشکُرَ ولا یَکفُرَ . (4)
.
1- .التوحید : ص 284 ح 4 ، بحار الأنوار : ج 3 ص 269 ح 5 وراجع : الکافی : ج 1 ص 86 ح 2 .
2- .الکافی : ج 1 ص 86 ح 1 ، التوحید : ص 283 ح 1 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 133 ح 29 کلّها عن الفتح بن یزید ، بحار الأنوار : ج 3 ص 267 ح 1 .
3- .کفایه الأثر : ص 258 عن هشام ، بحار الأنوار : ج 4 ص 55 ح 34 .
4- .فقه الرضا علیه السلام : ص 65 ، بحار الأنوار : ج 3 ص 14 ح 34 .
ص: 339
التوحید به نقل از طاهر بن حاتم بن ماهویه :به آن پاکیزه مرد (یعنی امام کاظم علیه السلام ) نوشتم : آن چیست که بدون آن ، شناخت آفریدگار ، ناقص است؟ [در پاسخ] نوشت :«[این که] چیزی همانند او نیست . پیوسته شنوا و دانا و بینا بوده و هست ، و آنچه بخواهد ، انجام می دهد» .
امام رضا علیه السلام در پاسخ سؤال از کمترین مرتبه شناخت :اقرار به این که معبودی جز او نیست ، مانند و همتا ندارد ، قدیم (ازلی) است ، موجود است و هرگز از بین نمی رود و چیزی همانند او نیست .
امام صادق علیه السلام :برترین فرایض و واجب ترین آنها بر انسان ، شناخت خداوندگار و اقرار به بندگی در برابر اوست ، و حدّ شناخت ، آن است که [بدانی ]معبودی جز او نیست ، و مانند و نظیر ندارد ، و به این شناخته شود که او قدیم است و موجود به وجودی است که هرگز ، معدوم نمی شود ، دارای اوصاف است ، بی آن که [از این جهت ]شبیهی داشته باشد یا چیزی او را ابطال کند . هیچ چیز همانند او نیست ، و شنوا و بیناست .
امام رضا علیه السلام در فقه منسوب به ایشان :روایت می کنم که : شناخت ، عبارت است از : تصدیق و تسلیم و سرسپردگی در نهان و آشکار . و روایت می کنم که : حقّ شناخت ، آن است که : [شخص] فرمان [او] ببَرَد و نافرمانی نکند ، و سپاس بگزارد و ناسپاسی نکند .
.
ص: 340
8 / 2لا تُدرِکُهُ الأَبصارُالکتاب«لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ » . (1)
«یَسْئلُکَ أَهْلُ الْکِتَابِ أَن تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتَابًا مِّنَ السَّمَاءِ فَقَدْ سَأَلُواْ مُوسَی أَکْبَرَ مِن ذَلِکَ فَقَالُواْ أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَهً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَهُ بِظُلْمِهِمْ» . (2)
«وَلَمَّا جَاءَ مُوسَی لِمِیقَاتِنَا وَکَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِی أَنظُرْ إِلَیْکَ قَالَ لَن تَرَانِی وَلَکِنِ انظُرْ إِلَی الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِی فَلَمَّا تَجَلَّی رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَ خَرَّ مُوسَی صَعِقًا فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَکَ تُبْتُ إِلَیْکَ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِینَ » . (3)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :فَوقَ کُلِّ شَیءٍ عَلا ، ومِن کُلِّ شَیءٍ دَنا ، فَتَجَلّی لِخَلقِهِ مِن غَیرِ أَن یَکونَ یُری ، وهُوَ بِالمَنظَرِ الأَعلی . (4)
الإمام الصادق علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «لَا تُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ» :إِحاطَهُ الوَهمِ ... اللّهُ أَعظَمُ مِن أَن یُری بِالعَینِ . (5)
الإمام الرضا علیه السلام فی قَولِ اللّهِ عز و جل : «لَا تُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَارَ» :لا تُدرِکُهُ أَوهامُ القُلوبِ ، فَکَیفَ تُدرِکُهُ أَبصارُ العُیونِ ! (6)
.
1- .الأنعام : 103 .
2- .النساء : 153 .
3- .الأعراف : 143 .
4- .التوحید : ص 45 ح 4 عن إسحاق بن غالب عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام ، علل الشرائع : ص 119 ح 1 عن إسحاق بن غالب عن الإمام الصادق علیه السلام ، کفایه الأثر : ص 161 عن هشام بن محمّد عن أبیه عن الإمام الحسن علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 11 ص 38 ح 35 .
5- .الکافی : ج 1 ص 98 ح 9 ، التوحید : ص 112 ح 10 کلاهما عن عبداللّه بن سنان .
6- .الأمالی للصدوق : ص 494 ح 673 عن محمّد بن إسماعیل بن بزیع ، التوحید : ص 113 ح 12 عن أبیهاشم الجعفری عن الإمام الجواد علیه السلام نحوه ، روضه الواعظین : ص 42 نحوه ، بحار الأنوار : ج 4 ص 39 ح 17 .
ص: 341
8 / 2 نادیدنی است
اشاره
8 / 2نادیدنی استقرآن«دیدگان ، او را در نمی یابند و او دیدگان را در می یابد ، و او ریزبین و آگاه است» .
«اهل کتاب از تو می خواهند که کتابی از آسمان برایشان فرود آوری . آنان ، بزرگ تر از این ، از موسی درخواست کردند ، و گفتند : خدا را آشکارا به ما بنمایان . پس به واسطه ستمشان ، صاعقه آنان را فرا گرفت» .
«و چون موسی به میعاد ما آمد و پروردگارش با او سخن گفت ، عرض کرد : پروردگارا! خود را به من بنمای تا بر تو بنگرم . فرمود : «هرگز مرا نخواهی دید ؛ لیکن به کوه بنگر . پس اگر برجای خود قرار گرفت ، به زودی مرا خواهی دید . چون پروردگارش به کوه جلوه نمود ، آن را ریز ریز ساخت ، و موسی ، بیهوش بر زمین افتاد و چون به خود آمد ، گفت : تو منزّهی! به درگاهت توبه کردم و من ، نخستین مؤمنانم» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :[خداوند] عز و جل فراتر از هر چیز است و به هر چیز ، نزدیک است . برای آفریدگانش آشکار شد ، بی آن که دیده شود ، و او در چشم اندازِ برین است .
امام صادق علیه السلام در باره این سخن خداوند متعال که : «دیدگان ، او را در نمی یابند» :منظور ، احاطه وهم است ... . خدا برتر از آن است که با چشم ، دیده شود .
امام رضا علیه السلام در باره این سخن خداوند عز و جل که : «دیدگان ، او را در نمی یابند ؛ ولی او دیدگان را در می یابد» :وهم دل ها (اندیشه ها) به او نمی رسد . چگونه نگاه چشم ها به او می رسد؟!
.
ص: 342
المحاسن عن أبی هاشم الجعفریّ :أَخبَرَنِی الأَشعَثُ بنُ حاتِمٍ أَنَّهُ سَأَلَ الرِّضا علیه السلام عَن شَیءٍ مِنَ التَّوحیدِ ، فَقالَ : أَلا تَقرَأُ القُرآنَ ؟ قُلتُ : نَعَم . قالَ : اِقرَأ : «لَا تُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَارَ» ، فَقَرَأتُ . فَقالَ : مَا الأَبصارُ ؟ قُلتُ : أَبصارُ العَینِ . قالَ : لا ، إِنَّما عَنَی الأَوهامَ ؛ لا تُدرِکُ الأَوهامُ کَیفِیَّتَهُ ، وهُوَ یُدرِکُ کُلَّ فَهمٍ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :لَم تَقَع عَلَیهِ الأَوهامُ فَتُقَدِّرَهُ شَبَحا ماثِلاً ، ولَم تُدرِکهُ الأَبصارُ فَیَکونَ بَعدَ انتِقالِها حائِلاً . . . کَلَّت (2) عَن إِدراکِهِ طُروفُ العُیونِ ، وقَصُرَت دونَ بُلوغِ صِفَتِهِ أَوهامُ الخَلائِقِ . (3)
عنه علیه السلام :لا تَنالُهُ الأَبصارُ مِن مَجدِ جَبَروتِهِ؛ إِذ حَجَبَها بِحُجُبٍ لا تَنفُذُ فی ثِخَنِ کَثافَتِهِ، ولا تَخرِقُ إِلی ذِی العَرشِ مَتانَهَ خَصائِصِ سُتُراتِهِ ، الَّذی صَدَرَتِ الأُمورُ عَن مَشِیئَتهِ . (4)
.
1- .المحاسن : ج 1 ص 372 ح 815 ، بحار الأنوار : ج 3 ص 308 ح 46 وراجع : التوحید : ص 112 ح 11 .
2- .طَرفٌ کَلیلٌ : إذا لم یحقّق المنظور . وقال بعضهم : کَلَّ بَصرُه کُلولاً : نَبا . والأصل من کَلَّ عنه؛ أی نبا وضعف (لسان العرب : ج 11 ص 591 «کلل») .
3- .الکافی : ج 1 ص 141 ح 7 ، التوحید : ص 31 ح 1 کلاهما عن الحارث الأعور ، بحار الأنوار : ج 4 ص 265 ح 14 .
4- .التوحید : ص 52 ح 13 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 4 ص 276 ح 16 .
ص: 343
المحاسن به نقل از ابو هاشم جعفری :اشعث بن حاتم به من گفت که وی از امام رضا علیه السلام در باره شمّه ای از توحید ، سؤال کرد . فرمود : «مگر قرآن نمی خوانی؟» . گفتم : چرا . فرمود : «بخوان : «دیدگان ، او را در نمی یابند ؛ ولی او دیدگان را در می یابد» » . من آیه را خواندم . فرمود : «منظور از دیدگان چیست؟» . گفتم : چشم ها . فرمود : «نه . مقصود ، نیروی فکر است . افکار به چگونگی او نمی رسند ؛ ولی او هر فهمی (اندیشه ای) را در می یابد» .
امام علی علیه السلام :افکار ، (1) به او دسترس ندارند تا در نتیجه ، او را [چون] جسم پندارند ، و دیدگان او را در نمی یابند تا در نتیجه ، پس از انتقال آنها [از او به چیزی دیگر ]دگرگون شوند ... . نگاه چشم ها از دیدن او ناتوان ، و [دست ]افکار خلایق از رسیدن به وصف او کوتاه است .
امام علی علیه السلام :دیدگان ، از شکوه عظمتش ، به او نمی رسند ؛ زیرا حجاب هایی میان خود و آنها زده است که [دیدگان ]نمی توانند در این حجاب های سِتَبر و متراکم ، نفوذ کنند ، و برای دیدن صاحب عرش از پرده های استوار ویژه او بگذرند ؛ خدایی که همه کارها از خواست او ناشی شده اند .
.
1- .وهم که در متن عربی حدیث آمده به معنای پندار یا گمان یا اعتقاد مرجوح به کار نرفته است ؛ بلکه به معنای اندیشه (فکر) و گذشتن چیزی از خاطر (خُطورات ذهنی) است .
ص: 344
فاطمه علیهاالسلام فی وَصفِ اللّه سبحانه :المُمتَنِعُ مِنَ الأَبصارِ رُؤیَتُهُ ، ومِنَ الأَلسُنِ صِفَتُهُ ، ومِنَ الأَوهامِ کَیفِیَّتُهُ . (1)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :اللّهُمَّ إنَّکَ رَبٌّ عَظیمٌ لا یَمنَعُکَ شَیءٌ مِمّا خَلَقتَ ، وأنتَ تَری ولا تُری ، وأنتَ بِالمَنظَرِ الأَعلی ، وأنَّ لَکَ الآخِرَهَ وَالاُولی ، وأنَّ لَکَ المَحیا وَالمَماتَ ، وأنَّ إلَیکَ المُنتَهی وَالرُّجعی ، نَعوذُ بِکَ أن نَزِلَّ (2) ونَخزی . (3)
الإمام زین العابدین علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الأَوَّلِ بِلا أَوَّلٍ کانَ قَبلَهُ ، وَالآخِرِ بِلا آخِرٍ یَکونُ بَعدَهُ ، الَّذی قَصُرَت عَن رُؤیَتِهِ أَبصارُ النّاظِرینَ ، وعَجَزَت عَن نَعتِهِ أَوهامُ الواصِفینَ . (4)
الإمام الصّادق علیه السلام :یَابنَ آدَمَ ، لَو أَکَلَ قَلبَکَ طائِرٌ لَم یُشبِعهُ ، وبَصَرُکَ لَو وُضِعَ عَلَیهِ خَرقُ إِبرَهٍ لَغَطّاهُ ، تُریدُ أَن تَعرِفَ بِهِما مَلَکوتَ السَّماواتِ وَالأَرضِ ؟! إِن کُنتَ صادِقا فَهذِهِ الشَّمسُ خَلقٌ مِن خَلقِ اللّهِ ، فَإِن قَدَرتَ أَن تَملَأَ عَینَیکَ مِنها فَهُوَ کَما تَقولُ . (5)
الأمالی للصدوق عن إبراهیم الکرخیّ :قُلتُ لِلصّادِقِ علیه السلام : إِنَّ رَجُلاً رَأَی رَبَّهُ عز و جل فی مَنامِهِ، فمَا یَکونُ ذلِکَ ؟ فَقالَ : ذلِکَ رَجُلٌ لا دینَ لَهُ ، إِنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی لا یُری فِی الیَقظَهِ ولا فِی المَنامِ ، ولا فِی الدُّنیا ولا فِی الآخِرَهِ . (6)
.
1- .الاحتجاج : ج 1 ص 255 ح 49 عن عبداللّه بن الحسن عن أبیه عن الإمام الحسن علیه السلام .
2- .کذا فی المصدر ، والظاهر أنّ الصواب : «نذلّ» کما فی المصادر الاُخری .
3- .الفردوس : ج 1 ص 442 ح 1802 عن ابن عبّاس ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 2 ص 200 ح 3 عن الإمام الحسین علیه السلام نحوه ، کنز العمّال : ج 2 ص 207 ح 3782 ؛ فلاح السائل : ص 416 من دون إسنادٍ إلی أحد من أهل البیت علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 87 ص 92 ح 11 .
4- .الصحیفه السجّادیّه : ص 19 الدعاء 1 .
5- .الکافی : ج 1 ص 93 ح 8 ، التوحید : ص 455 ح 5 عن فضیل بن یسار ، الاعتقادات للصدوق : ص 42.
6- .الأمالی للصدوق : ص 708 ح 974 ، روضه الواعظین : ص 42 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 32 ح 7 .
ص: 345
فاطمه علیهاالسلام در توصیف خداوند پاک :خدایی که دیدگان ، او را نمی توانند ببینند و زبان ها از وصفش عاجزند و از رسیدن به چگونگی اش ناتوان اند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بار خدایا! تو پروردگاری بزرگی ، چندان که هیچ یک از آفریده هایت نمی توانند مانع تو شوند . تو می بینی و دیده نمی شوی ، و در عالی ترین چشم انداز هستی [و نگاه ها به تو نمی رسند] ، و آخرت و دنیا ، از آنِ توست ، و زندگی و مرگ ، در دست توست ، و پایان و بازگشت به سوی توست . از این که بلغزیم و سرافکنده شویم ، به تو پناه می بریم .
امام زین العابدین علیه السلام :ستایش ، خداوندی را که آغاز است و خود ، آغازی ندارد و انجام است و خود ، انجامی ندارد ؛ خداوندی که دیدگان بینندگان ، از دیدنش قاصرند و اوهام وصف کنندگان ، از وصف او ناتوان اند .
امام صادق علیه السلام :ای آدمی زاده ای که اگر دل تو را پرنده ای بخورَد ، سیرش نمی کند و اگر بر چشمت پارگی سوزنی ایجاد شود ، آن را می پوشاند . می خواهی با این دو ، ملکوت آسمان ها و زمین را بشناسی؟! اگر راست می گویی ، اینک خورشید ، آفریده ای از آفریدگان خداست . اگر می توانی چشمانت را از آن پُر کنی [و این مخلوق را در چشمان خود بگنجانی] ، حق با توست [و خواهی توانست ملکوت آسمان ها و زمین را نیز بشناسی] .
الأمالی ، صدوق به نقل از ابراهیم کَرْخی :به صادق علیه السلام گفتم : مردی [ادّعا می کند که ]پروردگارش را در خواب دیده است . این ، چگونه است؟ فرمود : «آن مرد ، دین ندارد . خداوند تبارک و تعالی نه در بیداری دیده می شود ، نه در خواب ؛ نه در دنیا ، نه در آخرت» .
.
ص: 346
الأمالی للصدوق عن إسماعیل بن الفضل :سَأَلتُ أَبا عَبدِاللّهِ جَعفَرَ بنَ مُحَمَّدٍ الصّادِقَ علیه السلام عَنِ اللّهِ تَبارَکَ وتَعالی هَل یُری فِی المَعادِ ؟ فَقالَ : سُبحانَ اللّهِ وتَعالی عَن ذلِکَ عُلُوّا کَبیرا ! یَابنَ الفَضلِ ، إِنَّ الأَبصارَ لا تُدرِکَ إِلّا ما لَهُ لَونٌ وکَیفِیَّهٌ ، وَاللّهُ خالِقُ الأَلوانِ وَالکَیفِیَّهِ . (1)
الإمام الرضا علیه السلام :إِنَّ أَوهامَ القُلوبِ أَکبَرُ مِن أَبصارِ العُیونِ ، فَهُوَ لا تُدرِکُهُ الأَوهامُ وهُوَ یُدرِکُ الأَوهامَ . (2)
الکافی عن أحمد بن إسحاق :کَتَبتُ إِلی أَبِی الحَسَنِ الثّالِثِ علیه السلام أَسأَلُهُ عَنِ الرُّؤیَهِ ومَا اختَلَفَ فیهِ النّاسُ ، فَکَتَبَ : لا تَجوزُ الرُّؤیَهُ ما لَم یَکُن بَینَ الرّائی وَالمَرئِیِّ هَواءٌ یَنفُذُهُ البَصَرُ ، فَإِذَا انقَطَعَ الهَواءُ (3) عَنِ الرّائی وَالمَرئِیِّ لَم تَصِحَّ الرُّؤیَهُ وکانَ فی ذلِکَ الاِشتِباهُ ؛ لِأَنّ الرّائِیَ مَتی ساوَی المَرئِیَّ فِی السَّبَبِ المَوجِبِ بَینَهُما فِی الرُّؤیَهِ وَجَبَ الاِشتباهُ وکانَ ذلِکَ التَّشبیهُ ؛ لِأَنَّ الأَسبابَ لابُدَّ مِن اتِّصالِها بِالمُسَبَّباتِ . (4)
.
1- .الأمالی للصدوق : ص 495 ح 674 ، روضه الواعظین : ص 42 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 31 ح 5 .
2- .الکافی : ج 1 ص 99 ح 10 ، التوحید : ص 113 ح 11 وفیه «أکثر» بدل «أکبر» وکلاهما عن أبی هاشم الجعفری ، بحار الأنوار : ج 4 ص 39 ح 16 .
3- .فی التوحید : «فاذا انقطع الهواء وعُدِمَ الضیاءُ بین الرائی والمرئی لم تصح الرؤیه».
4- .الکافی : ج 1 ص 97 ح 4 ، التوحید : ص 109 ح 7 بزیاده «عُدِم الضیاء» بعد «انقطع الهواء» وراجع : الاحتجاج : ج 2 ص 486 .
ص: 347
الأمالی ، صدوق به نقل از اسماعیل بن فضل :از امام صادق علیه السلام پرسیدم : آیا خداوند تبارک و تعالی در قیامت دیده می شود؟ فرمود : «خداوند ، بس منزّه تر و برتر از آن است که دیده شود . ای پسر فضل! دیدگان ، تنها چیزهایی را می بینند که دارای رنگ و چگونگی باشد ، و خداوند ، خود ، آفریننده رنگ ها و چگونگی است» .
امام رضا علیه السلام :افکار دل ها بزرگ تر از نگاه های چشم هاست . خدا را افکار نیز درک نمی کنند ؛ امّا او افکار را درک می کند .
الکافی به نقل از احمد بن اسحاق :به امام هادی علیه السلام نامه نوشتم و از رؤیت [خداوند] و اختلاف نظر مردم در این باره ، سؤال کردم . ایشان در پاسخ نوشت : «تا زمانی که میان بیننده و شی ء مرئی ، هوایی (/ فاصله ای) که نگاه از آن عبور کند ، وجود نداشته باشد ، رؤیتْ امکان پذیر نیست . پس ، هر گاه میان بیننده و شی ء مرئی ، هوا نباشد ، رؤیتی هم نخواهد بود و در این ، مشابهت است ؛ (1) زیرا بیننده هر گاه با شی ء مرئی ، در سببی که موجب رؤیت میان آن دو می شود (2) ، یکسان باشد ، مشابهت لازم می آید (3) و این ، همان تشبیه است ؛ (4) چرا که سبب ها باید به مسبّب ها متّصل باشند» . (5)
.
1- .یعنی: در وجود هوا میان رائی و مرئی؛ یعنی آن دو در احتیاج به واسطه (یعنی همان هوا و واقع شدنشان) شبیه هم هستند.
2- .یعنی : هوا و واقع شدن هریک از رائی و مرئی در طرف .
3- .لازم می آید که مرئی ، شبیه رائی باشد .
4- .تشبیه حق به خلق .
5- .حاصل گفتار امام علیه السلام ، قیاسی استثنایی برای اثبات ممتنع (غیر ممکن) بودن رؤیت خداوند است ، بدین گونه که اگر خداوند متعال ، مرئی باشد ، لاجرم ، میان او و رائی ، هوا و نور خواهد بود ؛ زیرا وجود این دو از شروط رؤیت است و بدون آنها رؤیت تحقّق نمی پذیرد . امّا تالیِ باطل است ، چون اگر درست باشد ، موجب تشابه می شود ؛ یعنی تشابه مرئی با رائی در این که هریک از آنها مرئی هستند ، چون متشارک و متساوی هستند ، در سبب ، موجب رؤیت آن است و آن ، عبارت است از وقوع هریک از آنها در جهت و حیّز و وجود هوا و نور میان آن دو ، و در این ، تشبیه خداوند به رائی است در جسمیت و احتیاج به حیّز . و چون تالی باطل شد ، پس مقدّم نیز که مرئی بودن حق تعالی باشد باطل است .
ص: 348
سخنی درباره عدم امکان رؤیت خدا با چشم
دلیل عقلی معتقدان به امکان رؤیت
سخنی در باره عدم امکان رؤیت خدا با چشمپیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام بر پایه آموزه های قرآن و سنّت و حکم قطعی عقل و برهان ، بر این باورند که دیدار حسّی خداوند متعال ، ممتنع (غیر ممکن) است . پیروان مکتب معتزله از اهل سنّت نیز مانند امامیه ، معتقد به عدم امکان رؤیت حسّی خداوند متعال هستند ؛ امّا اشاعره و گروهی از اهل حدیث که «مُشبِّهه» یا «حَشویّه» نامیده می شوند ، قائل به امکان رؤیت حسّی خدا هستند ، با این تفاوت که حشویه ، قائل به جسم بودن خداوندند ؛ امّا اشاعره به گفته قاضی ایجی ، معتقدند که : «خداوند ، جسم نیست و در جهتی قرار ندارد و از این رو ، در رؤیت او ، ظهورِ شرایطی مانند : مواجهه و تأثّر حَدَقه و ... ، محال است . با این حال ، می تواند مثل ماه شب چهارده ، بر بندگانش منکشف شود و به دیده در آید ، چنان که در احادیث صحیح ، وارد شده است» . (1) تفاوت دیگر عقیده اشاعره و حشویه ، این است که حشویه می گویند خداوند در دنیا و آخرت ، قابل رؤیت است ؛ (2) امّا اشاعره می گویند که خداوند ، تنها در آخرت با چشم دیده می شود ؛ امّا لازمه رؤیت او ، جسم بودن او و تشبیه خالق به مخلوق نیست .
دلیل عقلی معتقدان به امکان رؤیتهر چند قائلان به امکان دیدار خدا با چشم ، گفته اند که ما بر مدّعای خود ، هم دلیل
.
1- .شرح المواقف : ج 8 ص 115 116 .
2- .الملل والنحل ، شهرستانی : ج 1 ص 150 .
ص: 349
دلیل نقلی معتقدان به امکان رؤیت
عقلی داریم و هم دلیل نقلی ؛ امّا بطلان دلیل عقلی آنان ، به قدری واضح است که نیازی به بررسی ندارد ، مانند این دلیلشان که «صِرف وجود اشیا ، مقتضیِ امکان رؤیت آنهاست» (1) یا آنچه ابن تیمیه گفته که رؤیت ، وجود محض است و تنها به موجودْ متعلَّق می شود ، نه معدوم . پس هر چه وجودش کامل تر است ، بلکه وجودش واجب باشد ، بدان سزاوارتر است از آنچه عدم ، لازمه آن است . (2) پاسخ این سخنان ، این است که : اوّلاً اثبات این ادّعا که «صِرف وجود ، مقتضی امکان رؤیت است» یا «هر چه وجودْ کامل تر باشد ، سزاوارتر است که دیده شود» ، دلیل می خواهد . ثانیا تجربه نشان می دهد که خیلی چیزها قابل رؤیت حسّی نیستند . مگر کسی توانسته تاکنون نیروی تفکّر را با چشم ببیند؟! ثالثا همان طور که در روایات اهل بیت علیهم السلام ملاحظه شد ، چشم ، تنها چیزی را می تواند ببیند که دارای رنگ و کیفیت باشد و چنین چیزی نمی تواند نامحدود و آفریدگار باشد .
دلیل نقلی معتقدان به امکان رؤیتامّا دلیل نقلی قائلان به امکان رؤیت خداوند که به گفته قاضی عضد الدین ایجی ، دلیل اصلی آنها برای اثبات امکانِ رؤیت است احادیثی است که ذیلاً به شماری از آنها اشاره می کنیم : 1 . ابن عمر از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در تفسیر آیه 22 و 23 سوره قیامت : «وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَّاضِرَهٌ ... ؛ (3) آن روز ، چهره هایی خرّم اند» ، نقل کرده که فرمود :
.
1- .اللّمع ، اشعری : ص 32 ، شرح المقاصد ، تفتازانی : ج 4 ص 189 .
2- .الردّ علی المنطقیین : ص 238 .
3- .قیامت : آیه 22 .
ص: 350
مِنَ البَهاءِ وَ الحُسنِ ، ناظِرَهٌ فی وَجهِ اللّهِ تَعالی . (1) از روشنایی و زیبایی[ ، خُرّم اند] و به سیمای خدای متعال می نگرند . 2 . در حدیثی دیگر از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روایت شده است : إنَّ أدنی أهلِ الجَنَّهِ مَنزِلَهً لَمَن یَری فی مُلکِهِ ألفَی سَنَهٍ ، و إنَّ أفضَلَهُم مَنزِلَهً لَمَن یَنظُرُ فی وَجهِ اللّهِ تَعالی کُلَّ یَومٍ مَرَّتَینِ ، ثُمَّ تَلا : «وُجُوهٌ یَوْمَئذٍ نَّاضِرَهٌ ... » قالَ : البَیاضُ وَ الصَّفا «إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَهٌ» (2) قالَ : یَنظُرُ کُلَّ یَومٍ فی وَجهِ اللّهِ عز و جل . (3) کم منزلت ترین فرد بهشتی ، دو هزار سال طول می کشد تا مملکت خود را بنگرد و بالاترین آنان ، هر روز دوبار به وجه خدا می نگرد . سپس تلاوت کرد : «آن روز ، چهره هایی خرّم اند» ؛ یعنی سپیدرو و باصفا ، «به پروردگار خود می نگرند» ؛ یعنی هر روز به وجه خدا می نگرند . 3 . در حدیث دیگری از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است : إذا دَخَلَ أهلُ الجَنَّهِ الجَنَّهَ ، یَقولُ اللّهُ تَبارَکَ و تَعالی : تُریدونَ شَیئا أزیدُکُم؟ فَیَقولونَ : ألَم تُبَیِّض وُجوهَنا؟ ألَم تُدخِلنَا الجَنَّهَ و تُنَجِّنا مِنَ النّارِ؟ قالَ : فَیَکشِفُ الحِجابَ ، فَما اُعطوا شَیئا أحَبَّ إلَیهِم مِنَ النَّظَرِ إلی رَبِّهِم عز و جل . (4) چون بهشتیان به بهشت درآیند ، خدای تبارک و تعالی به آنان می فرماید : «می خواهید چیزی برایتان بیفزایم؟» . می گویند : آیا سیمایمان را سپید نکردی؟ آیا ما را به بهشت در نیاوردی و از آتش ، رهایمان نساختی؟ پس حجاب ، کنار
.
1- .الفردوس : ج 4 ص 409 ح 7190 .
2- .قیامت : آیه 23 .
3- .المستدرک علی الصحیحین : ج 2 ص 553 ح 3880 ، تفسیر الطبری : ج 14 جزء 29 ص 193 ، کنز العمّال : ج 14 ص 465 ح 39281 . نیز ، ر . ک : سنن الترمذی : ج 4 ص 688 ح 2553 و ج 5 ص 431 ح 3330 و مسند ابن حنبل : ج 2 ص 340 ح 5317 .
4- .صحیح مسلم : ج 1 ص 163 ح 297 ، سنن الترمذی : ج 4 ص 687 ح 2552 و ج 5 ص 286 ح 3105 ، سنن ابن ماجه : ج 1 ص 67 ح 187 ، مسند ابن حنبل : ج 6 ص 505 ح 18963 ، کنز العمّال : ج 14 ص 447 ح 39204 .
ص: 351
می رود و چیزی به آنها عطا نشده که برایشان دوست داشتنی تر از نگریستن به وجه خدا باشد . پاسخ این است که بر فرض ، ادّعای اهل حدیث را مبنی بر صحّت احادیث یاد شده بپذیریم ، اوّلاً رؤیت در این روایات ، قابلیتِ انطباق با «رؤیت قلبی» با تفسیر صحیحی که از آن خواهد آمد ، دارند . ثانیا با توجّه به این که قرآن و برهان ، امکان رؤیت حسّی را رد کرده اند ، اگر روایتی قابل توجیه نباشد ، قطعا قابل قبول نیست . لذا امام رضا علیه السلام در پاسخ ابو قرّه که از ایشان پرسید : «آیا روایات را دروغ می دانی؟» ، فرمود : إذا کانَتِ الرِّوایاتُ مُخالِفَهً لِلقُرآنِ کَذَّبتُ بِها . (1) هنگامی که روایات با قرآنْ مخالف باشد ، تکذیبشان می کنم . همچنین استدلال به آیه : «وُجُوهٌ یَوْمَئذٍ نَّاضِرَهٌ * إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَهٌ» ، (2) بر امکان رؤیت حسّی صحیح نیست ؛ زیرا جمع میان این آیه و سایر آیاتی که دلالت بر عدم امکان رؤیت حسّی دارند ، مانند : «لَا تُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَارَ» ، (3) اقتضا می کند که مقصود از آن ، رؤیت حسّی نباشد ، چنان که در روایات اهل بیت علیهم السلام ، نگریستن به خدا در آیه یاد شده ، تفسیر به : نگریستن به رحمت یا پاداش خدا و یا نگریستن به وجه انبیا و اولیا شده است . (4) گفتنی است که آنچه در این روایات آمده ، چند نمونه از مصادیق تفسیر «نظر به وجه اللّه » است و برترین نمونه آن ، رؤیت قلبی خداست که تفسیر آن خواهد آمد (5) و ظاهرا به خاطر سوء استفاده نکردن از این تفسیر ، در روایات یاد شده ، به این معنا اشاره نشده است .
.
1- .ر . ک : دانش نامه عقاید اسلامی : ج 4 (خداشناسی) ص 504 ح 3763 .
2- .قیامت : آیه 22 23 .
3- .انعام : آیه 103 .
4- .ر . ک : ص341 (نادیدنی است) .
5- .ر . ک : ص 205 (معنای دیدن خدا با دل) .
ص: 352
8 / 3لا تَحُسُّهُ الحَواسُّالإمام علیّ علیه السلام :لا تَلمِسُهُ لامِسَهٌ ، ولا تَحُسُّهُ حاسَّهٌ . (1)
الکافی عن علیّ بن عُقبه :سُئِلَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام : بِمَ عَرَفتَ رَبَّکَ ؟ قالَ : بِما عَرَّفَنی نَفسَهُ . قیلَ : وکَیفَ عَرَّفَکَ نَفسَهُ ؟ قالَ : لا یُشبِهُهُ صورَهٌ ، ولا یُحَسُّ بِالحَواسِّ ، ولا یُقاسُ بِالنّاسِ . (2)
الإمام الصادق علیه السلام فی تَنزیهِهِ سُبحانَهُ وتَعالی :سُبحانَ مَن لا یَعلَمُ أحَدٌ کَیفَ هُوَ إِلّا هُوَ ، لَیسَ کَمِثلِهِ شَیءٌ وهُوَ السَمیعُ البَصیرُ ، لا یُحَدُّ ولا یُحَسُّ ولا یُجَسُّ (3) ، ولا تُدرِکُهُ الأَبصارُ ولَا الحَواسُّ ، ولا یُحیطُ بِهِ شَیءٌ ، ولا جِسمٌ ولا صورَهٌ ولا تَخطیطٌ (4) ولا تَحدیدٌ . (5)
عنه علیه السلام کانَ یَقولُ :الحَمدُ للّهِِ الَّذی لا یُحَسُّ ولا یُجَسُّ ولا یُمَسُّ ، ولا یُدرَکُ بِالحَواسِّ الخَمسِ ، ولا یَقَعُ عَلَیهِ الوَهمُ ، ولا تَصِفُهُ الأَلسُنُ ، وکُلُّ شیءٍ حَسَّتهُ الحَواسُّ أَو لَمَسَتهُ الأَیدی فَهُوَ مَخلوقٌ . (6)
.
1- .الکافی : ج 1 ص 142 ح 7 ، التوحید : ص 33 ح 1 کلاهما عن الحارث الأعور ، بحار الأنوار : ج 4 ص 266 ح 14 .
2- .الکافی : ج 1 ص 85 ح 2 ، التوحید : ص 285 ح 2 ، المحاسن : ج 1 ص 373 ح 818 وفیه «بالقیاس» بدل «بالناس» وراجع : التوحید : ص 80 ح 35 .
3- .الجسّ : هو اللمس بالید (لسان العرب : ج 6 ص 38 «جسس») .
4- .فی کنز الفوائد : «ولا هو جسم ولا صوره ، ولا بذی تخطیط ولا تحدید» .
5- .الکافی : ج 1 ص 104 ح 1 ، التوحید : ص 98 ح 4 وفیه «ولا یُمسّ» بعد «ولا یُجسّ» وکلاهما عن علیّ بن أبی حمزه ، کنزالفوائد : ج 2 ص 41 ، بحار الأنوار : ج 3 ص 290 ح 5 .
6- .التوحید : ص 75 ح 29 وص 59 ح 17 کلاهما عن عبداللّه بن جریر العبدی ، بحار الأنوار : ج 3 ص 300 ح 31 .
ص: 353